مروارید اسلامی؛ هفته نامه اطلاعات بورس/ بازار سرمایه که در ادبیات عمومی با نام «بورس» شناخته می‌شود، محلی برای معامله دارایی‌های مالی از جمله سهام است. بازاری که در آن مالکیت از مدیریت جدا شده و شرکت‌ها با اهداف مختلف، بخشی از سهامشان را عرضه می‌کنند.
طبیعی است که تفاوت‌های زیادی بین یک دارایی واقعی و یک دارایی مالی وجود دارد. در دنیای مالی، انتظارات و احتمالات جاری است و آینده یک شرکت هم‌اندازه یا حتی بیشتر از حال شرکت اهمیت پیدا می‌کند.
سرمایه‌گذاران که بازیگر اصلی بورس به شمار می‌آیند، پول و سرمایه خود را صرف خرید سهام شرکت‌های عرضه‌شده در بورس می‌کنند تا از آن سود کسب کنند.
از طرفی در ادبیات مالی، بازار سرمایه، یک بازار بلندمدت و مبالغی که در آن سرمایه‌گذاری می‌شود، زیاد است. بنابراین سرمایه‌گذاران همه‌چیز را می‌بینند، می‌سنجند و سپس سرمایه خود را خرج می‌کنند. از آنجا که آینده غیر قابل پیش‌بینی است و احتمال وقوع هر واقعه‌ای در آن انتظار می‌رود، فضای سرمایه‌گذاری در آن از تابع احتمالات و انتظارات تبعیت می‌کند.
در مدیریت شرکت‌ها، آینده دستخوش تغییرات بسیاری از جمله عوامل داخلی و خارجی است. فضای رقابت، معادلات بین‌المللی، سیاست داخلی و...، همه و همه آینده را رقم می‌زنند و سرمایه‌گذاران با پیش‌بینی عوامل فوق و کمی‌سازی آن به دنبال تعیین ارزش شرکت‌ها هستند. یکی از عوامل مهم که همواره مورد توجه سرمایه‌گذاران است، انتخابات ریاست‌جمهوری و سیاست‌های اتخاذی توسط رئیس‌جمهور است.
انتخابات از جمله عوامل مهمی است که بسیاری از عوامل را تحت تاثیر قرار داده و از فردی به فرد دیگری دارای اثرهای متفاوت است؛ یک رئیس‌جمهور رویکردی توسعه‌ای داشته، دیگری به دنبال ثبات و حفظ شرایط موجود است و فردی به دنبال تغییرات بزرگ. یکی از تولید داخلی حمایت می‌کند و یکی به‌دنبال بازگشایی مرزهای جهانی است. سیاست یک رئیس‌جمهور ثبات قیمت ارز است و سیاست دیگری، آزادسازی آن. بنابراین اقدامات و نظرات هریک می‌تواند آثار بسیار متفاوتی داشته باشد.
در سه دهه اخیر، بازار سرمایه با توجه به سیاست رؤسای جمهور روزها و سال‌های متفاوتی را به خود دیده است. سال‌هایی پر از رونق و سال‌های توام با رکود. البته پر واضح است که عوامل خارجی از جمله تغییرات قیمت‌های جهانی، تغییرات تکنولوژی و سیاست‌ها در تغییرات شاخص بورس دارای تاثیرات معنی‌دار بوده‌اند.
در ادامه گزارش به بررسی تغییرات شاخص بورس و فرابورس، تغییرات حجم و ارزش معاملات در دولت‌های مختلف پرداخته می‌شود.
وضعیت بورس در دوران مختلف ریاست جمهوری
بازده کلی دولت‌ها
عوامل رشد و ریزش بازار در سال‌های مختلف
براساس پژوهش امیر شفیعی پژوهشگر کارگزاری بانک کشاورزی با عنوان «بررسی رفتار انتخاباتی بازار سرمایه»، دوره‌های مختلف بازار را از سال 87 تا 95 براساس رشد و ریزش به همراه دلایل آن می‌توان به ترتیب زیر تقسیم کرد:
- دوره اول: تیرماه 87 تا اسفند 87 (8 ماه افت)
عامل موثر بر این افت، بحران مالی جهانی بود. در اواسط سال 2008 یعنی خردادماه 87 قیمت نفت برنت 139 دلار در هر بشکه بود و ظرف مدت شش ماه به 45 دلار رسید. پایین‌ترین قیمت جهانی روی در تاریخ 10 مهرماه 87 و برابر با 1،101 دلار در هر تن
ثبت شد.
- دوره دوم: ابتدای فروردین 88 تا پایان فروردین 90 (25 ماه رشد)
عوامل موثر بر این رشد عبارتند از:
- رسیدن نسبت P/E به کمترین مقدار تاریخی خود یعنی عدد 3.84 در پایان سال 87
- بهبود وضعیت بازارهای جهانی: در تیرماه 88 قیمت نفت به 71 دلار و در فروردین‌ماه 89 قیمت نفت به 87 دلار در هر بشکه رسید و در فروردین 90 هر بشکه نفت 125 دلار معامله می‌شد.
- عرضه شرکت‌های مشمول اصل 44
- کاهش دستوری نرخ سود سپرده‌های بانکی
- آغاز هدفمندی یارانه‌ها در آذرماه 89
- دوره سوم: فروردین 90 تا مهر 91 (18 ماه افت)
عوامل موثر بر این افت عبارتند از:
- 11 روز خانه‌نشینی رئیس‌جمهور در پایان فروردین 90
- آغاز التهاب و رشد قیمت ارز در بازار از اردیبهشت 90
- تحریم‌های شدید بین‌المللی علیه ایران
- دوره چهارم: مهر 91 تا آذر 92 (14 ماه رشد)
عوامل موثر بر این رشد عبارتند از:
- نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری و امید به تغییر در سیاست خارجی
- انطباق بازار با قیمت جدید ارز و تعادل جدید در بازار سرمایه
- افزایش سود پیش‌بینی شده شرکت‌ها از 253 هزار میلیارد ریال در پایان مهر 91 به 492 هزار میلیارد ریال در پایان آذر 92 تحت تاثیر افزایش نرخ تورم و نرخ ارز
- دوره پنجم: از آذر92 تا بهمن 93 (14 ماه افت)
عوامل موثر بر این افت عبارتند از:
- طولانی شدن روند مذاکرات هسته‌ای ایران و کشورهای 1+5
- افت قیمت جهانی نفت از 112 دلار در تیرماه 93 تا 52 دلار در دیماه 93 و بسیاری از محصولات در بازارهای جهانی تحت تاثیر کاهش تقاضای کشور چین
- کاهش سود شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تحت تاثیر رکود حاکم بر اقتصاد کشور
- دوره ششم: از بهمن 93 تا شهریور 95 (19 ماه روند خنثی غیر از سه ماهه پایانی سال 94)
شاخص کل بورس
شاخص کل بورس در آخرین روز پیش از انتخابات دولت هشتم رقم 3،378 را به ثبت رساند و سال 1380 را با عدد 3،758 (11.2 درصد رشد نسبت به زمان انتخابات) به پایان رساند. این نماگر در نخستین سال فعالیت دولت هشتم روند منطقی (نوسان‌های پایین) داشت و در پایان سال‌های بعد هم ارقام رشدی را به ثبت رساند؛ به‌طوری که شاخص کل بورس در پایان سال 1381 رقم 5،062 و 35 درصد رشد نسبت به پایان سال قبل؛ در پایان سال 1382 رقم 11،379 و 125 درصد رشد نسبت به پایان سال قبل؛ در پایان سال 1383 رقم 12،113 و 6.4 درصد رشد نسبت به پایان سال قبل را ثبت کرد. همچنین، شاخص کل در روز انتخابات دور دوم ریاست جمهوری سال 1384 رقم 12،495 را به ثبت رساند. با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد و قمارخانه خواندن بورس از سوی او و عدم حمایت از این بازار، عملکرد کلی شاخص کل در دوره اول ریاست جمهوری او با روند کاهشی، رشد بسیار کم و حالت سکون مواجه بود؛ به‌طوری که این شاخص در پایان نخستین سال ریاست جمهوری دولت نهم (1384) برابر با 9،460 واحد بود که نسبت به زمان انتخابات 24 درصد و نسبت به پایان سال قبل 22 درصد کاهش داشت.
بازده شاخص در پایان سال 1385 برابر با رشدی چهار درصدی نسبت به پایان سال قبل، در پایان سال 1386 برابر با رشد 2.7 درصدی نسبت به پایان سال قبل و در پایان آخرین سال دولت نهم برابر با کاهش 21 درصدی نسبت به پایان سال قبل بود. در طول مدت فعالیت دولت نهم، رقم شاخص کل از دو سال آخر دولت هشتم کمتر بوده است.
دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران در 22 خرداد ماه 1388 برگزار شد. شاخص کل در آخرین روز پیش از انتخابات رشد 17.3 درصدی را نسبت به پایان سال گذشته تجربه کرد و در پایان همان سال رشد 34 درصدی را به ثبت رساند. شاخص کل در پایان سال 1389 رشد 86 درصدی را نسبت به پایان سال قبل، در پایان سال 1390، رشد 11.2 درصدی را نسبت به پایان سال قبل و در پایان سال 1391 رشد 47 درصدی را نسبت به پایان سال قبل تجربه کرد که البته شنیده‌ها حکایت از حمایتی بودن این رشد دارد.
شاخص کل بورس در آخرین روز پیش از برگزاری یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نسبت به پایان سال قبل رشد 20 درصدی داشت. با روی کار آمدن حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور دولت یازدهم، امید به بهبود وضعیت اقتصاد کشور به وجود آمد و با دعوت رئیس جمهور و وزیر اقتصاد از مردم برای سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه، این بازار تکان خورد، به طوری که پس از انتخاب روحانی به ریاست جمهوری ایران، تا چند ماه شاخص بورس رشدهای بسیار شدید و در برخی روزها افزایش هزار واحدی را تجربه کرد که هرچند افراد زیادی توانستند سودهای خوبی کسب کنند اما برخی از کارشناسان بازار سرمایه معتقد بودند که چنین رشدهای عجیب و غریبی، حبابی است و بالاخره روزی این حباب می‌ترکد.
شاخص کل بورس بالاترین رقم خود را در تاریخ 15 دی ماه همان سال با رقم 89500 ثبت کرد؛ شاخصی که در آخرین روز پیش از انتخابات رقم 45672 واحد را داشت، نزدیک به هفت ماه بعد 96 درصد رشد کرد.
پس از آن نزول شاخص شروع شد و به عقیده برخی، حباب ترکید؛ به طوری که در برخی روزها به کانال 77000 وارد شد. این شاخص در پایان همان سال رشد 73 درصدی را نسبت به زمان انتخابات ثبت کرد که رقم بالای آن به رشدهای دوران انتخابات برمی‌گشت. زمستان 1392 روزهای ناامیدی و سخت شروع شده بود.
آن زمان انتقادهای زیادی مطرح شد؛ از این بابت که دولت جدید مردم را دعوت به سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه کرده بود و بخشی از مردم به واسطه اعتماد به توصیه دولت، سرمایه خود را وارد آن کرده بودند اما با ریزش بورس بی‌اعتمادی آنها را فرا گرفت. سرمایه بسیاری از افراد به واسطه ریزش‌های بازار کاهش یافته بود و بورس دوران رکود را می‌گذراند.
هرچند مذاکرات برجام اگر تلنگر مثبت به بازار می‌زد، باعث رشد آن می‌شد اما اتفاقاتی چون طولانی شدن روند مذاکرات هسته‌ای، افت قیمت جهانی نفت و بسیاری از محصولات در بازارهای جهانی تحت تاثیر کاهش تقاضای کشور چین و کاهش سود شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تحت تاثیر رکود حاکم بر اقتصاد کشور موجب شد که بازار به ناامیدی خود ادامه دهد. به دنبال شرایط سخت، شاخص بورس در پایان سال 1393 ریزش 21 درصدی را نسبت به سال قبل به ثبت رساند.
سال بعد هم رکود بازار ادامه داشت اما در ماه‌های پایانی آن سال شاخص کل کمی رشد کرد و به کانال 80 هزار واحدی وارد شد؛ به این ترتیب، شاخص کل بورس در پایان سال 1394 رشد 28 درصدی را نسبت به پایان سال 1393 ثبت کرد. شاخص در پایان سال 1395 و آخرین سال فعالیت دولت یازدهم کاهشی بود؛ به‌طوری که این سال را با کاهش حدود چهار درصدی نسبت به سال قبل به پایان رساند. شاخص کل بورس در آخرین روز پیش از دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نسبت به پایان سال گذشته چهار درصد رشد داشت.
روند حرکتی شاخص را در نمودارها مشاهده می‌کنید. همانطور که مشخص است، تلاطم شاخص از سال 1387 به بعد شدیدتر شده است.
نکات حائز اهمیت آمار مربوط به شاخص بورس عبارت است از:
• رشد مستمر و با شیب ملایم شاخص تا پیش از سال 91
• رشد پرشتاب شاخص از مهرماه 91
• افت شدید شاخص از دیماه 92 تا دیماه 94
• رشد سه ماهه شاخص در سه ماهه پایانی سال 94
• افت شاخص در سال 95
شاخص فرابورس
فرابورس ایران در تاریخ ششم مهرماه 1388 یعنی در دولت دوم احمدی‌نژاد فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. شاخص فرابورس در پایان نخستین سال فعالیت این بازار که تنها حدود شش ماه از آغاز به کار آن می‌گذشت، برابر با 149 واحد بود. بازده این شاخص در پایان سال 1389 نسبت به پایان سال قبل 71 درصد؛ در پایان سال 1390 نسبت به پایان سال قبل 21 درصد؛ در پایان سال 1391 نسبت به پایان سال قبل 37 درصد بوده است.
این شاخص در پایان نخستین سال فعالیت دولت یازدهم (1392) مانند شاخص کل بورس نسبت به پایان سال قبل رشد قابل توجهی برابر با 46 درصد داشت اما در پایان سال بعد (1393) با کاهش 13 درصدی نسبت به پایان سال قبل مواجه شد. شاخص فرابورس در پایان سال 1394 به روند رشدی بازگشته بود به‌طوری‌که در پایان این سال 21 درصد نسبت به پایان سال قبل رشد یافت. این شاخص در پایان سال 1395 رشد کمتری برابر با 9 درصد را نسبت به سال قبل ثبت کرد. شاخص فرابورس در آخرین روز پیش از دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نسبت به پایان سال گذشته پنج درصد رشد داشت. روند حرکتی شاخص فرابورس را در نمودارها مشاهده می‌کنید.
حجم و ارزش معاملات
حجم و ارزش معاملات سهام و حق تقدم در دوره دوم ریاست جمهوری دولت هشتم روند رشدی داشت؛ به نحوی که ارزش معاملات در پایان سال‌های 1380، 1381، 1382 و 1383 به ترتیب 457 (نسبت به زمان انتخابات ریاست جمهوری در همان سال- تاریخ 18/3/1380)، 252، 181 و 67 درصد نسبت به سال قبل رشد ثبت کرد و حجم معاملات نیز در پایان سال‌های 1380، 1381، 1382 و 1383 به ترتیب 350 (نسبت به زمان انتخابات ریاست جمهوری در همان سال)، 195، 79 و 88 درصد نسبت به سال قبل رشد کرد. اما در پایان نخستین سال روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد (سال 1384) ارزش معاملات کاهش 64 درصدی و حجم معاملات کاهش 26 درصدی را نسبت به پایان سال قبل ثبت کرد.
این روند در سال‌های بعد مثبت شد و در پایان سال‌های 1385، 1386 و 1387 ارزش معاملات به ترتیب 53، 35 و 84 درصد و حجم معاملات به ترتیب 60، 52 و 94 درصد نسبت به سال قبل رشد کرد.
با این حال ارزش معاملات تا پایان سومین سال ریاست جمهوری احمدی نژاد (سال 1386) از آخرین سال دولت پیشین (سال 1383) کمتر بود و تنها در پایان سال 1387 از دوره ریاست جمهوری قبل رشد بیشتری داشت.
در پایان سال انتخابات ریاست جمهوری دولت دهم (سال 1388)، ارزش معاملات نسبت به پایان سال قبل 62 درصد و حجم معاملات 47 درصد ریزش داشت.
پس از آن ارزش و حجم معاملات شروع به رشد کرد و رقم این دو در پایان سال 1389 به حدود آخرین سال ریاست جمهوری دوره اول احمدی‌نژاد رسید (178 درصد رشد ارزش معاملات و 95 درصد رشد حجم معاملات نسبت به پایان سال 1388). رشد حجم و ارزش معاملات در پایان سال‌های 1390 و 1391 ادامه‌دار بود اما همانطور که پیشتر اشاره شد، شبهه دستوری بودن رشد بازار در دوره دوم ریاست جمهوری احمدی نژاد وجود داشت.
سال‌های ریاست جمهوری احمدی‌نژاد تمام شد و روحانی فرمان دولت را به دست گرفت که همانطور که گفته شد، چند ماه بازار رشد کرد و امید را در دل فعالان زنده کرد اما دوباره در زمستان نخستین سال فعالیت دولت یازدهم، ریزش بازار اتفاق افتاد. با این حال به واسطه رشد بالای بازار پیش از زمستان سال 1392، ارزش معاملات در پایان این سال افزایش بیش از دو برابری نسبت به آخرین سال ریاست جمهوری احمدی‌نژاد داشت؛ به طوری که در پایان سال 1392 با 175 درصد افزایش نسبت به پایان سال 1391، رقم 710,855,382 میلیون ریال را به ثبت رساند.
حجم معاملات نیز در پایان سال 1392 نسبت به پایان سال قبل 103 درصد رشد داشت. در زمستان آن سال بورس با ریزش مواجه شد که مدت زیادی ادامه داشت.
ارزش معاملات در پایان سال 1393 کاهش 45 درصدی و حجم معاملات کاهش 11 درصدی نسبت به پایان سال قبل داشت اما پس از آن روند رشدی آغاز شد و در پایان سال‌های 1394 و 1395 ارزش معاملات به ترتیب 17 و 8 درصد و حجم معاملات به ترتیب 49 و 7 درصد نسبت به پایان سال قبل افزایش یافت.
حجم و ارزش معاملات در آخرین روز پیش از دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نسبت به پایان سال گذشته هردو 85 درصد ریزش داشتند. روند حرکتی حجم و ارزش معاملات را در نمودارها مشاهده می‌کنید.