با توجه به اینکه سیاست دولت این است که بخش خصوصی متولی اصلی اقتصاد باشد و بنگاهها به بخش خصوصی واگذار شوند تا رانت در اقتصاد به طور کامل از بین برود، به نظر میرسد که در این فضا بورس کالا میتواند رونق پیدا کند. طرح این موضوع بخشی از دیدگاه علی صالح آبادی مدیرعامل بانک توسعه صادرات است که وی به آن اشاره داشت .به گزارش بورس آنلاین از بورس پرس، علی صالحآبادی به عنوان نخستین رییس سازمان بورس که در زمان تأسیس بورس کالا سکاندار بازار سرمایه بود در گفت و گویی به تشریح عملکرد 10 ساله بورس کالا پرداخت که درادامه می خوانید .
در بحث عملکرد بورس کالا با توجه به اینکه در دهمین سال فعالیت قرار دارد و با توجه به اینکه شما هم در سالهای ابتدایی فعالیت بورس در سازمان بورس فعالیت داشتید، عملکرد این بورس را چگونه ارزیابی میکنید؟ به نظر شما طی یک دهه اخیر این بورس چقدر به اهداف و برنامههایی که برایش تعریف شده، رسیده است؟
صالحآبادی: ما زمانی بورس فلزات و بورس کشاورزی را داشتیم، در زمان اجرای قانون جدید بازار اوراق بهادار تصمیم گرفته شد که وظایف این دو بورس، در بورس کالا تجمیع شود. در اواخر سال 86 تصمیم گرفته شد محصولات پتروشیمی و فرآوردههای نفتی هم در این بازار در یک تابلوی مستقل و مجزا مورد معامله قرار بگیرند، در مجموع بورس کالا در بخش فلزات، کشاورزی و محصولات پتروشیمی فعالیت میکرد.
علاوه بر محصولات کالایی و فیزیکی، بحث بازار اوراق بهادار مبتنی بر کالا نیز در سال 87 راهاندازی شد. معاملات قراردادهای آتی سکه طلا در بورس کالا شروع شد و در سالهای اخیر هم اتفاقات خوبی افتاده و پیشرفتهای قابل ملاحظهای در حوزه محصولات کالایی، به صورت فیزیکی در بخش فلزات پتروشیمی و فرآوردههای نفتی داشته و بازار بزرگ و قابل ملاحظهای شده است.
علاوه بر این،در سالهای اخیر محصولات کشاورزی هم در این بازار مورد مبادله قرار میگیرد و با سیاستهای حمایتی دولت محترم، افزایش قابل ملاحظهای در حجم محصولات کشاورزی در بورس کالا اتفاق افتاده، طی چند سال اخیر در بخش محصولات کشاورزی حائز موفقیتهای قابل توجه ای بوده است.در حوزه قراردادهای آتی خوشبختانه بورس کالا یکی از موفقترینها بوده و توانسته قراردادهای آتی سکه طلا را راهاندازی و توسعه دهد به طوری که حجم معاملات آن افزایش پیدا کرده و امکان انجام معاملات آنلاین قراردادهای آتی سکه طلا فراهم شده است.
قراردادهای اختیار معامله هم در بورس کالا راهاندازی شده که موجب گسترش ادبیات مهندسی مالی در بازار سرمایه به ویژه در این بورس شده به طوری که امروز نه فقط در بازار محصولات فیزیکی در حال فعالیت است، بلکه در حوزه اوراق بهادار از قبیل قراردادهای آتی و اختیار معامله کالایی هم این بورس فعال است که نشان میدهد توانسته هم معاملات کالایی و هم اوراق بهادار مبتنی بر کالا را گسترش دهد. در مجموع اینکه حجم معاملات در سالهای اخیر گسترش قابل ملاحظهای پیدا کرده و فکر میکنم به جایگاه واقعی نزدیکتر شده است.
در زمان شروع فعالیت بورس کالا چه چالشهایی برای معرفی جایگاه این بورس به تولیدکنندگان و فعالان بازار کالایی وجود داشت و چگونه با مقاومتهایی که همواره در مقابل اتخاذ سیاستها و اجرای برنامهها و طرحهای جدید شکل میگیرد، مقابله کرده و آنها را به عرضه محصولات در این بازار ترغیب کردید؟
صالحآبادی: ما در بورس کالا برای کسی که قصد دارد محصول را در آن بفروشد، مزیتهای مختلفی داریم. در وهله اول، از اینکه فروشنده یک کالا میتواند اطمینان حاصل کند بهای ناشی از فروش محصول را در زمان مشخص دریافت میکند بنابراین ریسک نکول در معامله وجود ندارد و عرضهکننده میتواند بهای فروش محصول را به سهولت دریافت کند.
در مقابل خریداران اطمینان دارند کالایی را که از بورس خریداری میکنند با کیفیت مشخصی است که در سایت بورس اعلام میشود. ضمن اینکه کالای فروخته شده در زمان مشخصی که در قرارداد و سایت بورس کالا اعلام شده تحویل خریدار میشود. افزون بر این، اگر خریدار و فروشنده اختلافی پیدا کنند، هیأت داوری مرجع رسیدگی به اختلافات است و رأی هیأت داوری برای طرفین معامله قطعی و لازمالاجرا است.
پس از نظر ضمانت اجرایی قراردادها، در بورس کالا یک ضمانت اجرایی قوی وجود دارد تا بر مبنای آن هم خریدار و هم فروشنده به حق و حقوق خود برسند. علاوه بر این، فروشنده میتواند محصول خود را به صورت سلف فروخته، پول فروش محصول را به صورت نقد دریافت کند و کالا را دو، سه یا شش ماه دیگر به خریدار تحویل دهد.
به عبارت بهتر، بورس کالا امکان تأمین مالی را نیز برای فروشنده فراهم میکند. علاوه بر این، در بورس کالا قیمتها به صورت رقابتی و آزاد کشف میشود بنابراین، هم خریدار و هم فروشنده در یک فضای کاملاً شفاف، منصفانه و رقابتی کالا را معامله میکنند در واقع، در نتیجه نبود بورس کالا، قیمت کالاها به صورت دستوری تعیین میشد و قیمتگذاری دولتی روی کالا انجام میگرفت اما در حال حاضر بورس کالا در حوزه فولاد، پتروشیمی و حوزههای دیگر ابزاری برای آزادسازی قیمتها است تا به کمک آن کالاها در یک فضای رقابتی و شفاف مورد معامله قرار گرفته و کشف قیمت اتفاق بیافتد.
یکی از مزیتهای بورس کالا کشف قیمت است و با توجه به اینکه با راهاندازی این بورس قیمتها رقابتی و شفاف شد، به طور طبیعی، به نفع عرضهکنندگان بود که وارد بورس شوند چراکه در این بازار قیمتها بر اساس عرضه و تقاضا تعین میشد در حالی که زمانی که بورس نبود قیمت کالاها به مراتب پایینتر از نرخ واقعی قیمتگذاری و فروخته میشد.
بنابراین بورس کالا این امکان را فراهم کرد تا کسانی که به صورت حوالهای محصولات را از شرکتها دریافت میکردند و به تبع آن کالاها به قیمتهای رانتی فروخته میشد، این رانت به طور کلی با ورود بورس کالا حذف شود. این بود که فروشندگان رغبت کردند که کالای خود را وارد بورس کنند و بتوانند آنجا با قیمت شفاف، عادلانه و واقعی محصولات را بفروشند و این بود که اگر مقاومتی هم وجود داشت با توجه به فضاهای شفافی که فراهم شد، تولیدکنندگان بورس را بهترین محل برای عرضه محصول بدانند.
با توجه به وجود ابزارهای مختلف در بورسهای دنیا، تنوع و توسعه این ابزارها را در ایران چگونه ارزیابی میکنید؟
صالحآبادی: به نظر من پیشرفت این ابزارها در ایران بسیار خوب بوده، اینکه ما امروز هم معاملات فیزیکی کالاها را در بورس کالا داریم که مورد معاملات قرار میگیرد و هم قراردادهای آتی و اختیار معامله و به عبارتی پیشرفت ابزارهای مالی مبتنی بر کالاها به نظر در مقایسه با کشورهای دنیا خیلی خوب بوده و هنوز جا دارد توسعه پیدا کند.
به نظر شما پیشرفت کدام یک از بازارهای بورس کالا بهتر بوده و در کدام یک از تالارهای پتروشیمی، صنعتی و معدنی، کشاورزی و صادراتی،ظرفیت توسعه بیشتری وجود دارد؟
صالحآبادی: در تالارهای داخلی اقدامات خوبی انجام شده است؛ چه در حوزه پتروشیمی چه در حوزه فلزات و چه در بخش کشاورزی، در این بخشها اقدامات خوبی اتفاق افتاده و من فکر میکنم یکی از اولویتهای آتی، توسعه تالار صادراتی در بورس کالا است که الان هم فعال است.
فکر میکنید در کدام بازار این قابلیت برای توسعه بحث صادرات وجود داشته باشد؟
صالحآبادی: با توجه به اینکه ما امروز بورس انرژی را داریم در حوزههای انرژی بورس انرژی باید بیشتر فعال باشد منتهی در حوزههای مربوط به فلزات و کشاورزی بورس کالا باید بیشتر تمرکز کند. در این زمینه، یکی از بازارهای مهم در منطقه بازار عراق است و مهم این است که بورس کالا روی صادرات محصولات کالایی به کشورهای منطقه به ویژه عراق تمرکز بیشتری کند.
معاملات سلف و انتشار اوراق سلف موازی استاندارد چقدر در بحث تأمین مالی به ویژه در بلندمدت میتواند برای فعالان اقتصادی مؤثر باشد؟
صالحآبادی: ابزار سلف در بورس کالا یک ابزار تأمین مالی کوتاهمدت حداکثر یک ساله است بنابراین، برای تأمین مالی کوتاه مدت می تواند ابزار مناسبی باشد و مورد استفاده قرار گیرد. برای تأمین مالی بلند مدت هم در قالب اوراق سلف موازی استاندارد میتوان اقدام کرد. اوراق سلف موازی استاندارد اوراقی است که امکان تأمین مالی بلندمدت را از طریق عقد سلف فراهم میکند بنابراین شرکتها میتوانند مبتنی بر یک کالای استاندارد، اوراق سلف موازی تعریف کنند و از امکان سلف برای تأمین مالی بلندمدت در بورس کالا استفاده کنند که خوشبختانه این بستر هم در بازار سرمایه فراهم است.
با توجه به ابزارهایی که در بورس کالا وجود دارد، به چه میزان امکان پیشبینی پذیر کردن بازارها از جنبه کشف قیمت برای ماههای آتی میتواند فراهم شود؟
صالحآبادی: همین اوراق سلف ابزاری برای کشف قیمت و پیشبینی پذیر کردن بازار است، قراردادهای آتی و اختیار معامله نیز ابزارهایی هستند که میتوانند امکان پوشش ریسک را برای فعالان بازار فراهم کنند به طوری که ما امروز امکان پیشبینی قیمتها را از طریق قراردادهای آتی و اختیار معامله در بورس کالا داریم.
همچنین، در عقد قرارداد سلف کوتاهمدت هم یک نوع امکان پیشبینی کردن قیمت وجود دارد زیرا برای اینکه کالا شش ماه یا یک سال دیگر به خریدار تحویل داده شود، در این قرارداد امروز قیمت مشخص میشود و شما پیشبینی قیمت را از آینده بازار دارید بنابراین، هم اکنون، ابزارهایی که در بورس کالا وجود دارد امکان پیشبینی قیمت را برای آینده فراهم کرده است.
در بحث صادرات سیمان به عراق که در برههای از زمان متوقف شد و مشکلاتی که به دلیل بحثهای سیاسی و داخلی در این کشور وجود دارد، چقدر فکر میکنید که این امر در شرایط کنونی عراق امکانپذیر باشد؟
صالحآبادی: سیمان یکی از محصولات خوب است و با توجه به اینکه ما در عراق بعد از اتمام حملات و تجاوز داعش به خاک این کشور، دوره سازندگی را داریم، طبیعی به نظر میرسد که سیمان و سایر محصولات صنعتی و معدنی جزو محصولاتی هستند که میتوانند در بورس کالا مورد توجه قرار گیرند منتهی از سوی دیگر، از جانب عراق و سیاستهای کلی هم مشکلات خاصی در بحثهای مربوط به تعرفه، مقررات واردات و غیره وجود دارد که خارج از حیطه اختیارات و وظایف بورس کالا بوده و رسیدگی به آنها بر عهده دولت به ویژه وزارت صنعت است اما بورس کالا به مفهوم یک بورس مستقل و نظام مند میتواند در صادرات محصولات به عراق و یا کشورهای دیگر منطقه نقشآفرینی بالایی داشته باشد.
عرضه محصول سیمان در بورس کالا چقدر میتواند در بحث رقابت منفی که در بازار آن وجود دارد، اثر بخش باشد، در شرایطی که طبق گفته اعضای انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان قرار بود از اول مهر سیمان در بورس کالا عرضه شود؟
صالحآبادی: بورس یک بازار رقابتی است. بر همین اساس، اگر فروش محصولات خارج از بورس باشد، امکان شکلگیری رقابت منفی بیشتر از زمانی است که کالایی در بورس عرضه میشود، اما اگر فروش محصولات مختلف در بورس کالا باشد، این رقابت منفی از بین میرود به طوری که برای اینکه صادرکننده ما بتواند سیمان خود را به قیمت مناسب به خارج صادر کند، انجمن این صنعت میتواند هماهنگیهای لازم را با شرکتهای عرضهکننده انجام دهد تا در فروش محصول روی قیمت رقابت منفی نکنند.
اینجاست که نقش انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان میتواند یک نقش کلیدی و مؤثر باشد تا با تعامل با بورس کالا و هماهنگ با عرضهکنندگان سیمان، از رقابت منفی بین تولیدکنندگان جلوگیری کند. با توجه به اینکه تابلوی بورس تابلو شفاف و رقابتی است، دیگر امکان رقابت منفی در آن وجود ندارد. اگر فضای حاکم بر معاملات شفاف نباشد خیلی از عرضهکنندگان ممکن است اقدام به رقابت منفی کنند، اما با توجه به ماهیت اصلی بورس که معامله بر مبنای شفافیت است، این امکان کاهش پیدا میکند.
در بخش بازار کشاورزی اخیراً بحث راهاندازی بازار پسته، زعفران و دیگر محصولات وجود دارد. از سویی طبق آمارهایی که اعلام میشود، ایران جایگاه اول جهان را در تولید پسته در اختیار خود دارد، اما به دلیل نبود بازاری منسجم، آمریکا که رقیب ایران در تولید پسته محسوب میشود، قیمتگذاری را در اختیار دارد، آیا با عرضه پسته در بورس کالا میتوانیم به جایگاه اصلی خود در جهان دست یابیم؟
صالحآبادی: از یک طرف باید تجار، بازرگانان و فعالان اقتصادی در حوزه زعفران و پسته و سایر محصولات کشاورزی به این نتیجه برسند که میتوانند از طریق این بازار محصولات خود را راحتتر در بازار صادراتی عرضه کنند، از سوی دیگر، خریداران پسته نیز باید خرید را از طریق بورس کالا انجام دهند بنابراین، یک فرهنگسازی برای فروشنده و خریدار لازم است یعنی اگر فروشنده حاضر به عرضه در بورس باشد، اما خریداری حاضر نشود، هیچ بازاری شکل نمیگیرد. ایران در حوزههای پسته و زعفران جزو تولیدکنندگان مهم دنیا است و ضرورت دارد در این زمینه فرهنگسازی لازم انجام شود تا شاهد رونق بیشتری در معاملات محصولات کشاورزی باشیم.
آیا میتوانیم از طریق عرضه در بورس کالا به مرجعیت قیمتگذاری در این حوزهها تبدیل شویم؟
صالحآبادی: اگر همه خریداران و تولیدکنندگان به سمت بورس کالا بیایند و معاملات خارج از بورس کاهش پیدا کند، میتوانیم در بورس مرجع تعیین قیمت باشیم؛ ولی اگر از بورس استقبالی نشود طبیعی است که همین وضعیت موجود ادامه پیدا میکند.
بارها بحث خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا مطرح شد، نظر شما در این رابطه چیست؟
صالحآبادی: معاملات پتروشیمی حتماً باید از طریق بورس کالا انجام شود زیرا این بورس یک فضای رقابتی و شفاف است، هم تولیدکننده اطمینان دارد که محصول را با قیمت منصفانه میفروشد و هم خریدار مطمئن است که منصفانه محصول را خریداری میکند. اگر محصولات پتروشیمی بخواهد خارج از بورس کالا مبادله شود، شفافیتی که امروز در بازار این محصول وجود دارد، از بین میرود.
نکتهای در خصوص عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا وجود دارد که باید به آن توجه کرد. ممکن است برای یک سری از محصولات خریداران خاصی وجود داشته باشد که بهتر است آن محصولات در تابلوی خاص خود معامله شود یعنی افراد دلال و واسطهگر نتوانند این محصولات را معامله کنند.
با توجه به اینکه در گذشته این امکان ایجاد شد که هر کدام از خریداران و فروشندگان کدهای کالایی خاصی را در بورس به خود اختصاص دهند، طبیعی است که خریداران واقعی و اشخاص حقوقی باید بتوانند محصولات را خریداری کنند که برای این مورد از گذشته در بورس کالا تدبیری اندیشیده شده و سایتی به نام بهین یاب در وزارت صنعت راهاندازی شد که بر اساس پروانهای که در اختیار شرکتها قرار دارد آنها میتوانستند در این بورس خرید کنند.
به نظر من کدهایی که در بورس کالا وجود دارند، باید براساس میزان تولید و مصرفی که در گروههای مختلف کالایی وجود دارد، به صورت مرحلهای پالایش شوند تا تولیدکنندگان و مصرفکنندگان واقعی بتوانند در این بورس مبادلات کالایی انجام بدهند. علاوه بر این، هر چقدر قیمتها رقابتیتر و شفافتر باشد، فقط تجار واقعی وارد معامله خواهند شد. از این رو، بنده بر بورس کالا به عنوان مرجع کشف قیمت محصولات پتروشیمی با نظارت لازم اصرار دارم.
با توجه به شرایط اقتصادی و سیاست کلان، راهاندازی بورس ارز و ایجاد صندوق ارزی و معاملات آتی ارز را تا چه حد امکانپذیر میدانید و با توجه به اینکه هنوز در اقتصاد تک نرخی شدن ارز را نداریم وجود این ابزارها برای پوشش ریسک تولیدکنندگان و صادرکنندگان و کسانی که در بحث واردات نیازمند ارز هستند، چقدر میتواند مزیت داشته باشد؟
صالحآبادی: راهاندازی بورس ارز مقوله جدیدی نیست و سالیان زیادی است که این موضوع مطرح است. به طوری که در زمان حضور بنده در سازمان بورس نیز همین قضیه مطرح بود. منتهی تحقق آن مراتبی دارد. من هم فکر میکنم بورس ارز خوب است، اما بورس ارز یک سری پیششرط هایی دارد. بانک مرکزی باید بتواند به صورت فعال در این بازار ورود پیدا کند و حضور داشته باشد. ضمن اینکه ارز باید تک نرخی باشد و امکان دسترسی مناسبی به ارزهای مختلف را در کشور داشته باشیم.
با توجه به حجم و ارزش معاملات بورس کالا طی سال 95 و اینکه این معاملات حدود 6.5 درصد GDP کل را به خود اختصاص داده، در اقتصاد ما چه جایگاهی دارد و به چه نقطهای میتواند دست پیدا کند؟
صالحآبادی: هرچه حجم معاملات بورس کالایی در GDP افزایش پیدا کند، نشان از این است که اقتصاد در حال حرکت به سمت شفافتر شدن است. بدین ترتیب، اینکه امروز حجم قابل توجهی از محصولات مختلف در بورس کالا معامله میشود، نشان از این است که در حال پیشرفت به سمت اقتصاد شفاف، کارا، منصفانه و رقابتی هستیم.
اگر با سالیان گذشته که قیمت خیلی از محصولات را دولت تعیین میکرد، مقایسه کنیم، امروز خیلی از محصولات در فضای رقابتی تعیین قیمت میشود بنابراین، طبیعی است که هرچه حجم معاملات بورس کالایی افزایش پیدا کند نشان از رقابت و شفافیت بیشتر در اقتصاد است که در این زمینه روند خیلی خوب و مثبتی بوده است و باید تداوم پیدا کند.
آیا خاطرهای در رابطه با بورس کالا در زمان حضور خود در ریاست سازمان بورس دارید؟
صالحآبادی: خاطرات بسیار زیادی دارم، یکی از این خاطرات بر میگردد به زمانی که قیمت سکه طلا افزایش قابل ملاحظهای پیدا کرد به طوری که در طول یک روز قیمت از 800 هزار تومان به بالای یک میلیون تومان افزایش یافت، این اتفاق در سالهای 90 و 91 که قیمت دلار در حال افزایش بود رخ داد. در آن زمان موقعیت فروش سکه طلا برای کسانی که قراردادهای آتی را در بورس کالا معامله کرده بودند با توجه به بالا رفتن قیمت موقعیت آنها منفی شد و وجه التزامی که نزد بورس کالا داشتند، جوابگوی این میزان افزایش قیمت نبود، مارجین حساب سرمایهگذار 10 درصد بود و قیمت خیلی بیشتر از این میزان بالا رفته بود که یک معضل اساسی و مهم بود.
آن روزی که این اتفاق تحت تأثیر رشد بهای ارز در بورس کالا افتاد، کارگزاران بورس کالا همه به دفتر من آمدند تا برای این چالش چاره اندیشی شود. در آن زمان دامنه نوسانات قیمت تنها سه درصد بود و به دلیل التهابی که در بازار ایجاد شده بود، تصمیم بر این شد تا بازار جبرانی آن روز را برگزار نکنیم. دو روز معاملاتی بعد نیز بازار را تعطیل کردیم تا به روز چهارشنبه رسیدیم، در نهایت یک سری تمهیداتی چون افزایش سطح مارجین ها و بالا بردن دامنه نوسان قیمت اندیشیده شد.
همچنین، مقرر شد که موقعیت جدید خرید سکه آتی (Long Futures Position) بسته شود تا خریدار جدیدی اجازه ورود به بازار را نداشته باشد و فقط افرادی که موقعیت فروش (Short Futures Position) داشتند اجازه داشتند موقعیت خرید جدید بگیرند و با این استراتژی ریسک ناشی از موقعیت معاملاتی خودشان را خنثی کنند.
در آن زمان فکر میکردیم با این تصمیمات مشکلات بازار معاملات آتی سکه طلا در بورس کالا حل میشود که خوشبختانه در همان روز مشکل حل شد و با این تصمیم مشکلات کارگزاران بورس کالا که ممکن بود تحت تأثیر التهاب بازار ارز دچار مشکل جدی شوند، حل شد و این تصمیم یکی از تصمیمات بسیار سخت و حساس در طول دوران قریب به 10 سال مدیریت بنده در بازار سرمایه و ریاست سازمان بورس بود که در رابطه با نوسانات شدید قیمت سکه طلا در بورس کالا گرفته شد و با این تصمیم از آن بحران خطرناکی که در انتظار بورس کالا بود، عبور کردیم.
چشمانداز بورس کالا را در اقتصاد چگونه میبینید؟
صالحآبادی: با توجه به اینکه سیاست دولت این است که بخش خصوصی متولی اصلی اقتصاد باشد و بنگاهها به بخش خصوصی واگذار شوند تا رانت در اقتصاد به طور کامل از بین برود، به نظر میرسد که در این فضا بورس کالا میتواند رونق پیدا کند زیرا بورس کالا بازار شفاف و کارا و رقابتی است و در اقتصادی این بورس رشد پیدا میکند که فضای فعالیت بخش خصوصی وجود داشته باشد و قیمتگذاریها به صورت رقابتی باشد، نه به صورت دستوری و دولتی بنابراین، باتوجه به اینکه سیاستهای عمومی دولت به این سمت است، بنده آینده بورس کالا را آینده خوبی میبینم .