در ماه‌هاي اخير بازار‌هاي مختلف بورس كالا مملو از حضور دلالاني بود كه براي خريد كالای زير قيمت بازار آزاد صف‌هاي تقاضا را شلوغ كرده بودند. بارها گفته شد و شنيده نشد كه حضور اين دلالان در بازار به خاطر آن است كه قيمت‌گذاري در اين بازار با ارز 4200 توماني انجام مي‌شود، در حالي كه بازار آزاد در حال خريد و فروش اين كالا با ارز آزادي است كه حداقل فاصله 100 درصدي با 4200 تومان دارد. از سوي ديگر پتروشيمي‌ها مي‌توانند ارز‌هاي صادراتي خود را به بازار آزاد بياروند و اين موضوع سودآوري آنها را در حاشيه امن قرار داده است. اگرچه وزارت صنعت هيچ گاه اين موضوع را قبول نكرد، اما در نهايت با كشمكش‌هاي بين وزارت صنعت و بازار سرمايه، سقف رقابت قيمتي محصولات در بورس كالا برداشته شد. البته موضوعي كه در اين ميان مطرح مي‌شود، اين است كه چرا دلال‌هاي توانستند به بورس كالا بيايند؟
اين سئوال از آن جهت اهميت پيدا مي‌كند كه فرد حقيقي يا حقوقي مي‌تواند به عنوان متقاضي وارد بورس كالا شود كه ابتدا در سيستم بهین‌یاب وزارت صنعت ثبت نام كرده باشد و هويت توليدكننده بودن او احراز شده باشد تا به اين طريق بتواند كالاي اوليه مورد نياز خود را تهيه كند. اما همين سيستم بهین‌یاب به گفته بسياري از فعالان بازار تاكنون مشكلات زيادي را ايجاد كرده است. مشكلاتي كه در شرايط ناهمگون بازار، خود را نشان داده است.
ضعف در نظارت و بازرسی
در واقع سامانه بهین‌یاب یک سامانه خود‌اظهاری مبتنی بر وب است که باید کاربران را از مراجعات حضوری و تماس‌های تلفنی بی‌نیاز کند. در صورتی که اکنون پس از هر بار اعلام آمار، تولیدکننده موظف به اعلام از طریق تلفن یا ارائه حضوری مستندات به سازمان است که با سیاست‌های خدمات وب و آنلاین تناقض دارد. یکی دیگر از نقاط ضعف این سامانه موضوع نظارت و بازرسی کارشناسان است که قادر به مراجعه به‌موقع به واحدهای تولیدی نیستند و از سوی دیگر در بسیاری از موارد نیز بازرسی‌های آنها غیرتخصصی است.
عدم امکان برقراری ارتباط سیستمی
از سوي ديگر مشاهده مي‌شود كه يكی از نقایص مهم بهین‌یاب عدم امکان برقراری ارتباط سیستمی با سایر سازمان‌ها از جمله سازمان امور مالیاتی، گمرک، اتاق بازرگانی، بورس و... است. بهین‌یاب یک سیستم جامع عملیاتی در زمینه صنعت، معدن و تجارت کشور نیست و وظایف آن با وجود گستردگی دچار کمبودهای فراوانی است که موجب می‌شود فرد برای تکمیل اطلاعات هر بخش با هریک از این سازمان‌ها به‌صورت جداگانه مکاتبه کند و در عمل حجم بوروکراسی و مراجعات کاهش نمی‌یابد بلکه بیش از گذشته پیچیده و زمانبر می‌شود. از مزیت‌های برجسته سیستم‌های وب‌محور ارتباط با سایر سازمان‌های مرتبط و دریافت خروجی و تعامل سیستمی است که در طراحی این سامانه از آن غفلت شده است.
عاملی برای برخورداری از رانت
البته یکی از اهداف بهین‌یاب رفع رانت و شفاف‌سازی اطلاعات بود که نه‌تنها این رانت برطرف نشد، بلکه فقط روش آن تغییر کرد. سال‌ها پیش خریداران بورس کالا از طریق سهمیه دولتی می‌توانستند اقدام به خرید محصولات پتروشیمی کنند اما با انتقادات فراوانی که به این روش وارد بود و آن را عامل رانت می‌دانستند، به‌منظور ساماندهی و دسترسی یکسان متقاضیان، سایت بهین‌یاب مسئول ثبت‌نام از خریداران محصولات پتروشیمی در بورس کالا شد.
مشکلات فراوان سيستم پالايش متقاضيان
با اين حال به نظر مي‌رسد كه سيستم پالايش متقاضيان از طريق بهین‌یاب نيز با مشكلات فراواني مواجه شده است، زيرا اخيرا حامد سلطانی‌نژاد، مديرعامل بورس كالاي ايران نيز اعلام كرد: سامانه بهین یاب که مبنای تخصیص سهمیه به خریداران محصولات پتروشیمی از بورس بوده، نیازمند اصلاحاتی است. همچنین برای بهبود آن ملاک قرار دادن مواردی نظیر خریدهای سال‌های گذشته، کنترل فهرست بیمه کارکنان و کنترل مصرف برق واحد تولیدی پیشنهاد مي‌شود که در صورت تحقق بهبود نسبی در تشخیص خریداران واقعی و تخصیص سهمیه‌های خرید، به وجود مي‌آورد.
نظارت درست و بدون سوءگيري
علي اصغرزاده، مديرعامل كارگزاري آفتاب درخشان خاورميانه در اين باره گفت: سامانه بهین‌یاب در اكثر مواقع به صورت سليقه اي، تقاضا را بين افراد تقسيم كرده است. بر این اساس براي بهبود عملكرد اين سيستم، بايد مواردي نظير نظارت درست و بدون سوءگيري را مورد مطالعه و سپس اجرا قرار داد.
وقوع مشکلات در شرایط تلاطم
همچنين رسول علي‌محمدي، كارشناس كالايي نيز در اين رابطه افزود : اگر نگاهي دقيق به وضعيت عملكرد سامانه بهین‌یاب بیندازيم، مشاهده مي‌كنيم قبل از بروز بحران تقاضاي چندماه اخير در بورس كالا هم بهین‌یاب درست عمل نكرده بود. به طور مثال اگر يك دونده را در نظر بگيريم كه با افراد معلول مسابقه مي‌دهد، چالشي اتفاق نيفتاده است، در حالي كه در يك مسابقه واقعي نقاط ضعف آن دونده مشخص مي‌شود. در خصوص بهین‌یاب نيز در سال‌هاي قبل هم مضاف بر ظرفيت محصولات پتروشيمي خريداري مي‌شد. در واقع به جز در محصولاتي كه توليد محدود داشتيم، در ساير كالاها اين موضوع ديده مي‌شد. او افزود: در واقع سيستمي را مي‌توان گفت خوب كار مي‌كند كه در هر شرايطي خوب كار كند. اما در شرايط متلاطم ايرادات بهین‌یاب نيز مشخص شد. اكنون كه اين حجم از معاملات در بازار آزاد صورت مي‌گيرد، افراد زيادي كالاهاي خريداري شده را در بازار آزاد مي‌فروشند. شركتي هست كه ممكن است حتي فعاليت هم نداشته باشد، در زمان ارزاني خریدي مي‌كند و در زمان گراني اصلا خريد ندارد. ممكن است يك شركت در بدو تاسيس 3 الي 4 هزار تن اجازه خريد بگيرد یا يك توليد كننده واقعي ممكن است چندين ماه پيگيري كند اما افزايش ظرفيت كسب نكند. در واقع ضعف حوزه نظارت در اين مقوله ديده مي‌شود و در شرايط تلاطم مشكلات بسياري ديده شده و بيرون زد.
علي محمدي بیان داشت: اين كه گفته مي‌شود بورس اطلاعات را منتشر كند، حرف اشتباهي است. اين موضوع، در واقع فرافكني است. سازمان بازرسي، سازمان حمايت و وزارتخانه همه اطلاعات را به صورت آنلاين دارد. اكنون ليست ارزگيرندگان منتشر شد،اما اين اطلاعات به چه درد مردم مي‌خورد؟ من نوعي چه چيزي دستگيرم مي‌شود؟ اين موضوع تقريبا خود گول زننده است. بورس تابع قانون بوده و اجازه انتشار اطلاعات عمومي خريداران و فروشندگان را بر اساس قوانين و مقررات را ندارد.
بر اساس این گزارش، يكي از پيشنهاداتي كه وزارت صنعت، معدن و تجارت براي كنترل بازارها در بورس كالا ارائه مي‌كرد، اين بود كه بورس كالا اطلاعات خريداران و فروشندگان را با مشخصات كامل در سايت منتشر كند. اين كار به منزله قانوني، مغايرت با قوانين داشت و ايراداتي را به عملكرد شفافيت در بورس پيش مي‌آورد.
انتشار اطلاعات خريداران، مغاير با قانون
در خصوص تایید این دیدگاه علي سعيدي، عضو سابق هيأت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار افزود: زماني كه مي‌خواستند يارانه‌هاي نقدي را حذف كنند، از سوي هيات وزيران به سازمان بورس ابلاغ كردند كه مشخصات دارندگان كدهاي بورسي و ميزان دارايي آنها را اظهار كنيم، اما به لحاظ قانوني ما مجاز به انجام اين كار نبوديم، مگر اين كه در مجلس تصويب مي‌شد. بنابراين هيچگاه حتي ارائه اطلاعات را نداشتيم، چه برسد كه آن را منتشر كنيم. اين صحبت وزارت صنعت هم كاملا مغاير با قانون است و قابليت اجرا ندارد.
«بهین یاب» در مركز پژوهش‌های مجلس
البته برای بهبود شرایط مذکور، مركز پژوهش‌هاي مجلس در گزارش اخير خود به بررسي وضعيت بهین‌یاب پرداخته است. در اين گزارش آمده است كه جهش تقاضا در بورس كالا طي ماه‌هاي اخير حاكي از آن است كه معيارهاي موجود وبگاه بهین‌یاب كارايي لازم را براي كنترل متقاضيان و شناسايي تقاضاي واقعي ندارد. به طوري كه واحدهاي توليدي با حجم مصرف معادل سه شيفت كاري تقاضاي خريد از بورس دارند در حالي كه فقط با يك شيفت كاري فعالند. همچنين تعدادي از توليدكنندگان غيرفعال و توليدكنندگاني كه قبلاً از بازار آزاد خريد مي‌كردند به جرگه متقاضيان خريد از بورس كالا اضافه شده اند.لذا به‌نظر مي‌رسد استفاده از معيارهاي مكمل ازجمله مصرف آب و برق واحدهاي توليدي، بيمه و ماليات بر ارزش افزوده پرداختي، مي‌تواند در شناسايي توليدكنندگان واقعي و برآورد مواد اوليه مورد نياز آنها مؤثر باشد.
«صمت» هم به میدان آمد
این مسایل در حالی مطرح است که در وزارت صنعت، معدن و تجارت اصلاحاتي در اين خصوص در دست اقدام است. بنابر اطلاعات ارائه شده در وبگاه بهین‌یاب از پايان شهريورماه سال جاري سهميه واحدها به اين شروط برقرار خواهد بود كه آمار توليد واحدها در سامانه ثبت و به تأييد سازمان‌هاي استاني رسيده باشد. البته در صورت عدم ثبت اطلاعات توليد ازسوي واحد و عدم تأييد آن ازسوي سازمان هاي استاني تا نيمه ماه بعد، سهميه واحد به صورت سيستمي از سامانه حذف و سهميه واحد در آن ماه ملغي خواهد شد. همچنين ثبت اطلاعات مقاصد سهميه‌هاي دريافتي نيز بايد انجام شود. نکته دیگر آنکه، ثبت اطلاعات ماليات بر ارزش افزوده از ابتداي سال 1396 به بعد به صورت مستمر و در پايان هر سه ماه هم در این سامانه ضروري خواهد بود.
بر این اساس به نظر مي‌رسد دستيابي به نتيجه مطلوب در اختصاص مجوز ورود به بورس كالا توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت به همكاري و تعامل دستگاه‌هاي مرتبط ازجمله وزارت امور اقتصادي و دارايي و وزارت نيرو بستگي دارد. لذا دستگاه‌هاي مرتبط بايد با ارائه اطلاعات به روزساني شده، در تحقق هدف مذكورنقش آفريني مؤثري داشته باشند.
- شماره ۲۷۱ هفته نامه بورس - صفحه ۶