منابع خرید اوراق توسط بانک‌ها
چگونه تامین می‌شود؟
سید کمال سیدعلی، معاون اسبق ارزی بانک مرکزی در این زمینه معتقد است: ایجاد تعادل بین نرخ سود بانکی از طریق بازار باز می‌تواند فراهم شود اما وقتی تورم بالاست برای کاهش تورم باید اقدامات دیگری هم صورت بگیرد. بنابراین برای اینکه تعادل بین نرخ سود بانکی، نرخ بازار بین بانکی، نرخ تسهیلات و نرخ سپرده‌گذاری ایجاد شود، قطعا عوامل دیگری هم باید در این قضیه دخیل باشند.به نظر می‌رسد بانک مرکزی به دنبال کنترل تورم از طریق عملیات بازار باز باشد که در گذشته هم می‌توانست این کار انجام شود. ولی نگرانی این است که افزایش اضافه برداشت از بانک مرکزی قرار بوده با این تصویب حذف شود اما برای خرید اوراق، خود بانک‌ها نیاز به پول دارند، یعنی کمبود نقدینگی در بانک‌ها در حال حاضر وجود دارد. حال اوراق قرضه را با چه منابعی خریداری کنند؟ آیا برای تامین منابع از بانک مرکزی قرض خواهند کرد؟
اما اگر عملیات بازار باز به درستی پیش برود، قطعا کار بزرگی است. در گذشته برای یکسان‌سازی نرخ ارز بازار بین بانکی خیلی خوب جواب داد، حال باید دید در قسمت ریال چگونه عمل می‌کند. با توجه به شرایط کشور که فشار روی افزایش نرخ ارز است و خود تورم هم افزایش نرخ ارز را ایجاد می‌کند و باز افزایش نرخ ارز، تورم ایجاد می‌کند باید از ابزارهای دیگر هم استفاده شود که بانک مرکزی با اجرای عملیات بازار باز این کار را شروع کرده است.
کسری بودجه دولت و مهار تورم
با عملیات بازار باز امکان‌پذیر نیست
فریال مستوفی، رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران تصریح کرد: عملیات بازار باز ابزاری برای مدیریت نرخ سود در بازار بین بانکی و تأمین نقدینگی مورد نیاز شبکه بانکی است. چنانچه بانکی به طور موقت با کمبود نقدینگی مواجه باشد از طریق فروش موقت برخی از دارایی‌های خود به بانک مرکزی می‌تواند این کسری را تأمین کند.
این عملیات می‌تواند سیاست تعیین دستوری نرخ سود بانکی را کنار بگذارد که این نرخ بتواند در کانال مشخصی نوسان داشته باشد. طبق فرآیند بازار باز، بانک مرکزی اجازه دارد تا در زمان مقتضی نسبت به خرید و فروش اوراق قرضه اقدام کند. دستورالعمل و انجام عملیات بازار باز (اعطای اعتبار در قبال اخذ وثیقه توسط بانک مرکزی) به تصویب شورای پول و اعتبار رسید.
عملیات بازار باز یکی از ابزارهای سیاست پولی است که بانک‌های مرکزی از آن استفاده می‌کنند به این معنی که بانک مرکزی اگر بخواهد نقدینگی را در بازار جمع کند و یا آن را به بازار تزریق کند، اوراقی را از بازار می‌خرد یا می‌فروشد. از این ابزار تاکنون در ایران استفاده نشده در صورتی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا مورد استفاده قرار گرفته است. عملیات بازار باز می‌تواند کمک به تنظیم بازار پول، نرخ بهره و نرخ تورم کند که این عوامل باعث ثبات اقتصادی در کشور می‌شود به گونه‌ای که تا زمانی که سیاست انبساطی وجود دارد بانک مرکزی می‌تواند به عنوان خریدار اوراق وارد بازار شود و زمانی که سیاست انقباضی است، می‌تواند به عنوان فروشنده اوراق وارد بازار شود تا نرخ بهره را کاهش دهد.
نگرانی این است که این سیاست باعث نشود تا بانک مرکزی با تمرکز بر فروش اوراق بدهی دولت، وسیله‌ای برای جبران کسری بودجه دولت بشود. عملیات بازار باز یک ابزار سیاست پولی است و وسیله‌ای برای مهار کردن کسری بودجه دولت نیست. این نگرانی وجود دارد که نگاه دولت مبنی بر اجرا کردن عملیات این باشد که چنانچه نرخ اوراق پائین بیاید، بتواند اوراق بیشتری را منتشر کند و یا اینکه بانک مرکزی نرخ سود اوراق اسناد خزانه اسلامی که بوسیله دولت منتشر شده را مدیریت کند. عملیات بازار باز نمی‌تواند هم کسری بودجه دولت را جبران و هم تورم را مهار کند.
درباره انجام عملیات بازار باز و اعطای اعتبار در قبال اخذ وثیقه توسط بانک مرکزی، در مصوبه شورای پول و اعتبار این نکته هم وجود دارد که بانک مرکزی سقف و کفی برای کریدور بین بانکی تعیین کند به این صورت که چنانچه بانکی مازاد نقدینگی داشت، می‌تواند این مازاد را نزد بانک مرکزی سپرده‌گذاری کند و چنانچه با کسری نقدینگی مواجه شد، می‌تواند به بانک مرکزی رفته و استقراض کند با نرخی که از پیش به عنوان سقف کریدور تعیین شده و باید که وثیقه برای این استقراض داشته باشد.
حسن این عملیات این است که تاکنون بانک‌های خصوصی و دولتی از منابع بانک مرکزی تحت عنوان خط اعتباری اضافه برداشت استفاده کرده بدون اینکه وثیقه‌ای بگذارند. در صورتی که بانک مرکزی به دلیل اهمیتی که حجم پول و نرخ سود بین بانکی برایش دارد چنانچه بانکی نتواند بدهی خود را پرداخت کند بانک مرکزی می‌تواند اعتبار داده را از طریق فروش وثیقه جبران کند.
برنده عملیات بازار باز، بورس است
محمد کشتی آرای، نائب رئیس اتحادیه طلا و جواهر تهران هم در این باره گفت: با اجرای عملیات بازار باز، هنوز سیاستی که نشان دهد تاثیر یا دخالتی در بازار طلا و سکه باشد، مشاهده نشده است. ولی آنچه مسلم است در اجرای عملیات بازار باز، برنده بورس است. زیرا بسیاری از سرمایه‌هایی که در بازار طلا و سکه بود با ضررهایی مواجه شدند و این موضوع جاذبه سرمایه‌گذاری در خرید طلا و سکه را کاهش داده است و با معلوم نبودن سود این اوراق در مقابل تورم، همچنان این بورس است که به خوبی سرمایه‌های سرگردان را جذب می‌کند.
بنابراین در این روزها شاهد رکود شدیدی در بازار طلا و سکه هستیم و رشد شاخص‌های بورس نشان می‌دهد که در حال حاضر سرمایه‌ها به سمت بازار سرمایه می‌رود و یک اتفاق خوبی هم ارزیابی می‌شود. اما در اجرای عملیات بازار باز باید سعی و خطاها انجام شود تا درست یا نادرست بودن برنامه مشخص شود. اما آنچه که مشخص است با توجه به بحث روانی که بازار طلا و سکه برای عده‌ای ایجاد کرده بود این بازار برای سرمایه‌گذاری کم جاذبه شده و همچنین با رکود در بازار مسکن، در حال حاضر بازار سرمایه بهترین گزینه برای سرمایه‌گذاری است.
بده و بستان بین بانک مرکزی و بانک‌ها
از طریق عملیات بازار باز
علی شریعتی، عضو هیأت نمایندگان اتاق ایران نیز اظهار کرد: عملیات بازار باز همیشه در اقتصادهای توسعه‌یافته و اقتصادهای سالم یا رقابتی انجام می‌شود. اولین نهاده‌ای که عملیات بازار باز نیاز دارد، بانک است. یعنی با بانکداری سالم این عملیات باید انجام شود. در واقع اهرم اجرایی عملیات بازار باز با نظارت بانک مرکزی مستقل باید صورت بگیرد. اما در ایران در سال‌های اخیر آیا عملیات بانکی سالم بوده است؟ یک نهاد اقتصادی داریم که ادعا بر این است که عملیات غیر ربوی انجام می‌دهد و بر اساس عقود اسلامی است؛ آیا اینگونه است؟ آیا وضعیتی که بانک‌ها دارند از نظر شفافیت و دارایی و تعهدات، در شرایط مساعد هستند؟ آیا از عهده عملیات بازار باز برمی‌آیند؟ بانک‌هایی که شفاف نیستند و چرخه‌های سیکل معیوب دارند، وقتی وارد عملیات بازار باز شوند، می‌توان گفت که عالمانه و عامدانه دستشان برای بده و بستان بین بانک مرکزی و بانک‌ها باز گذاشته شده تا وضعیت از این که هست بدتر شود.
بهتر بود قبل از اینکه به‌طور کلان این موضوع انجام شود، به صورت آزمایشی این کار انجام می‌شد. موضوع کلیدی این است: بانک مرکزی که نقش کلیدی در عملیات بازار باز بازی می‌کند، باید بانک مرکزی باشد که قدرت و استقلال داشته باشد نه اینکه چک پاس کن دولت باشد. آیا این استقلال وجود دارد؟
حقیقت این است که بودجه سال آینده بسیار ضعیف است که در بدترین و تاریک‌ترین شرایط اقتصادی و فشارهای جهانی یک بودجه داده شده که با بسیاری از اما و اگرها مواجه است. نگرانی کارشناسان این است که در این شرایط ممکن است اجرای ناصحیح عملیات بازار باز باعث شود که ما نه تنها نتوانیم این کار را به طور موفق انجام دهیم بلکه دست دولت را برای اضافه برداشت بانک‌ها با شکل جدیدی باز کرده باشیم. یعنی دولت کسری بودجه کلان کشور را از طریق عملیات بازار باز پوشش دهد. اگر این اتفاق رخ دهد، تورم و مشکلات دیگر در کشور بیشتر خواهد شد. نمونه آن اجرای مسکن مهر است که اثرات منفی آن به یادگار گذاشته شده است. بنابراین ممکن است عدم اجرای موفق عملیات بازار باز پاشنه آشیلی باشد که اثرات آن در کوتاه‌مدت و بلندمدت در اقتصاد دیده شود.
مینا هرمزی _خبرنگار
- شماره 342 هفته نامه اطلاعات بورس - صفحه 4