صنعت دارو و داروسازی دومین صنعت سودآور و آینده محور جهان بدون حوزه IT، پس از صنعت نفت، گاز و پتروشیمی است. پیش‌بینی رشد بازار جهانی دارو بر اساس پرتال تحقیقات استاتیستا نشان می‌دهد درآمد داروسازی در سال ۲۰۱۹ بالغ بر ۱.۲۵ تریلیون دلار برآورد شده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۲۴ به ۱.۵۹ تریلیون دلار افزایش یابد.
پیش‌بینی رشد بازار جهانی دارو نشان می‌دهد تا سال ۲۰۳۰ بازار دارویی شاهد رشد ۱۶۰ درصدی خواهد بود که در این میان بیشترین پیش‌بینی رشد برای کشور هند با ۲۳۲ درصد است .۳ شرکت بزرگ دارویی در جهان جانسون و جانسون، فایزر و روشه هستند. در کشور ما نیز رشد و توسعه صنعت دارو در گرو آزادسازی تدریجی قیمت‌ها در کنار حمایت نسبی و غیرمداخله‌گرانه از صنایع دارویی داخلی و همچنین افزایش توان رقابت‌پذیری شرکت‌های داخلی است. در مقایسه با سایر صنایع، صنعت دارو صنعتی پیشروست زیرا هم صنعتی قدیمی است و هم محصولات «های‌تک» در ایران تولید می‌شوند. از آنجا که ایران عضو سازمان تجارت جهانی نیست، بنابراین بسیاری از محدودیت‌هایی که برای شرکت‌های عضو وجود دارد در مورد ایران رعایت نمی‌شود؛ اینکه گاهی شنیده می‌شود ایران در تولید دارویی خاص دومین تولیدکننده برتر دنیاست، به دلیل آن است که این دارو با محدودیت‌هایی در سازمان تجارت جهانی و معاهده‌های جهانی روبه‌روست و چون ایران عضو این سازمان و معاهده‌ها نیست، آن را
تولید می‌کند. در حال حاضر ۶۴ پروژه ملی در زمینه تکمیل زنجیره ارزش تعریف و طبق پیش‌بینی‌ها می‌تواند تا ۵ سال آینده در حدود یک هزار و ۱۰۰ میلیون دلار ارزش‌افزوده ایجاد کند. در این صنعت ۵۰۰ شرکت دارای مجوز وجود دارد که ۳۴۴ شرکت دانش بنیان هستند. حدود ۴۰ شرکت از شرکت‌های فعال در بورس اوراق بهادار را شرکت‌های دارویی تشکیل می‌دهند که از این تعداد حدود ۳۴ شرکت داروساز و ۶ شرکت در حوزه سرمایه‌گذاری تخصصی فعالیت می‌کنند. حدود ۶۶ درصد از صنعت داروی کشور در اختیار ۳ هلدینگ یعنی سازمان تأمین اجتماعی(شستا)، ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و گروه توسعه ملی(وبانک) است. تولید داخلی ۹۶ درصد و واردات ۴ درصد نیازهای دارویی کشور را تأمین می‌کند. از نظر ارزش، ۵۵ درصد بازار به تولیدکنندگان داخلی و ۴۵ درصد به واردات تعلق دارد. نرخ بالای مصرف دارو ایران را به رتبه دوم سرانه مصرف در آسیا و بیستم جهان تبدیل کرده است. سرانه مصرف دارو در کشور حدود ۶۳ دلار است. ماده موثره این صنعت ۴۰ درصد در داخل تولید و ۶۰ درصد وارد می‌شود. توسعه صنعت دارویی یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی کشورها به شمار می‌رود. در ایران بیش از ۱۵۰ شرکت داروسازی در زمینه تولید داروهای آماده مصرف و حدود ۷۵ شرکت نیز در حوزه تولید مواد موثره و بسته‌بندی دارو فعالیت می‌کنند. سهم ایران از بازار دارویی جهان در سال ۱۳۹۸ مبلغی معادل یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار برای واردات دارو، ۳۳ میلیون دلار برای شیرخشک و ۲۷ میلیون دلار برای ملزومات دارویی بوده که مجموع آنها مبلغی در حدود ۲ میلیارد و ۴۴۱ میلیون دلار می‌شود. همچنین نسبت کل مخارج بخش سلامت به تولید ناخالص داخلی کشور(GDP) در سال ۲۰۱۹ حدود ۸.۷ درصد بوده و ۱۴ درصد این مخارج به دارو اختصاص داشته که برابر با متوسط جهانی است.
فرآورده‌های بیولوژیک دارویی در جهان و کشور
امروزه در جهان فرآورده‌های بیولوژیک دارویی به خاطر جایگاه استراتژیک و ارزش افزوده فراوان آن، مورد توجه بسیاری از دولت‌ها و سرمایه‌گذاران قرار گرفته و اغلب برای دارورسانی هدفمند طراحی می‌شوند. در سال ۲۰۱۳ ارزش بازار جهانی فرآورده‌های بیولوژیک بیش از ۶.۲۰۰ میلیارد دلار گزارش شد که در سال ۲۰۱۹ ارزش آن به ۷.۳۸۷ میلیارد دلار رسید؛ پیش‌بینی شده که در سال ۲۰۲۶ این رقم به ۶۲۵ میلیارد دلار افزایش پیدا کند. در ایران نیز میزان ارزش افزوده تولید داروهای زیستی پس از حوزه IT، بالاترین میزان ارزش افزوده را دارد. از ۱۳۵ قلم دارو و ماده موثره که برای کاهش ارزبری در اولویت تولید قرار دارند، ۲۷ مورد داروهای بیولوژیک است. همچنین ارزش تولیدات این صنعت در کشور ۱.۲ میلیارد دلار برآورد شده است. ایران در تنوع محصولات بیوتکنولوژیک دارای جایگاه ۱ منطقه و همچنین ۲ جهان است.
چالش‌های صنعت دارو
بررسی‌ها نشان می‌دهد تنها داروهای وارداتی ساخته شده به صورت محصول نهایی از جمله محصولاتی هستند که متناسب با رشد چند برابری نرخ ارز در نتیجه آزادسازی، با رشد قیمت روبه‌رو می‌شوند، اما این نوع داروها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از سهم بازار را به خود اختصاص می‌دهند و ۷۰ تا ۸۰ درصد دیگر بازار بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد رشد قیمت را تجربه می‌کند و تغییر مسیر تخصیص ارز از ترجیحی به نیمایی بودجه در مجموع، می‌تواند به رشد ۱۰۰ درصدی قیمت دارو منتهی شود که کنترل بخش مهمی از این فشار بر عهده بیمه‌ها خواهد بود. در این بین وقتی قیمت دارو در کشور تا این حد پایین است، قاچاق معکوس نیز تقویت می‌شود. حوزه‌های مختلف داروسازی بدون سرمایه‌گذاری و حمایت عملی دولت از بخش تحقیقات و شرکت‌های دانش‌بنیان امکان‌پذیر نیست. ادعای گزافی نیست که بگوییم صنعت دارو نسبت به سایر صنایع در کشور کوچک‌تر مانده است و دلیل آن بی‌گمان تخصیص ارز ۴.۲۰۰ تومانی است. یکی از موضوعات مورد تاکید فعالان صنعت، آزادسازی قیمت ارز از نرخ ترجیحی به نرخ نیمایی است. خطر کمبود گسترده دارو بسیار جدی است، با روال فعلی طی ماه‌های آینده نیاز دارویی کشور با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد. مجموع ارز تأمین شده برای تولید دارو در ۲ ماهه نخست امسال ۱۱ میلیون دلار بوده است که ۸۶ قلم دارو نایاب و ۵۶۰ قلم دارو در معرض کمبود هستند. مجموع ارز مورد نیاز برای داروها و واکسن کرونا در سال جاری ۴.۴ میلیارد دلار بوده است. همچنین در مجموع نوسانات نرخ ارز، کمبود محتمل مواد اولیه در ماه‌های آینده، قیمت‌گذاری ناصحیح صنعت بیوتکنولوژی، حذف ارز ترجیحی، واردات داروهای مشابه تولید داخل و مشکلات پخش و توزیع دارو با اهمیت‌ترین چالش‌های صنعت هستند.
تأمین مالی در صنعت دارو
از طریق ورود به بازار سرمایه، بازپرداخت بدهی بیمه‌ها و الزام بانک‌ها برای افزایش حد اعتباری شرکت‌های داروسازی، تأمین مالی در این صنعت انجام می‌شود.
واردات صنعت دارو
بنابر آمار سازمان غذا و دارو، طی ۲ سال گذشته واردات دارو کاهش چشمگیری داشته است، به طوری که واردات دارو در سال ۱۳۹۷ حدود ۳۰ درصد بازار ریالی دارو بوده است که در سال ۱۳۹۸ به ۲۲ درصد و تا پایان سال ۱۳۹۹ به کمتر از ۱۵ درصد رسیده است. یعنی سال ۱۳۹۷ سالانه ۳.۷ دلار برای واردات دارو ارز وجود داشته است. این میزان در سال ۱۳۹۸ به ۳ میلیارد دلار و تا پایان سال ۱۳۹۹ به کمتر از ۲.۵ میلیارد دلار رسید. خرید دارو به تنهایی از تحریم معاف است، اما واردات دارو فرآیندی است که شامل هزینه‌های انتقال وجه، حمل و نقل، بیمه و انتقال مدارک با پست سریع است که متاسفانه همه این موارد تحریم هستند.
افق صادرات داروهای گیاهی
صنایع فعال در این حوزه در افق سال ۲۰۵۰ از یک بازار بین‌المللی با ابعاد ۵ تریلیون دلاری برخوردار خواهند بود. ایران با وجود برخورداری از زمینه‌های لازم برای نقش‌آفرینی در این صنعت، بین سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ با افت محسوسی روبه‌رو شد و سهم آن از ۶۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به حدود ۲۹ میلیون دلار تنزل پیدا کرد. هم‌زمان با افت صادرات عصاره، عرقیات گیاهی، اسانس و داروهای گیاهی، واردات این محصولات به کشور رشد کرده و از حدود ۱۱ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۵۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۸ رسیده است. ایران با داشتن سهم ۹۲ درصدی از بازار زعفران و صادرات سالانه ۲۵۶ میلیون دلار از این قلم جزو بازیگران مهم این حوزه است. ایران هم اکنون با دارا بودن یک ظرفیت کشت ۲۱۰ هزار هکتاری قادر به تولید ۲۷۵ هزار تنی در زمینه گیاهان دارویی است و پتانسیل بالایی برای تزریق سرمایه در بخش گیاهان دارویی را دارد. بررسی دقیق‌تر بازیگران مهم حوزه گیاهان دارویی، اسانس، عرقیات گیاهی، گل وگیاه در جهان نشان می‌دهد بازار گیاهان دارویی در جهان هم‌اینک بیش از ۴۰ میلیارد دلار ارزش دارد که این میزان به طور پیوسته در حال افزایش است و در افق ۲۰۵۰ تا سطح ۵ تریلیون دلار رشد خواهد کرد. کشورهایی همچون اسپانیا و آلمان با خرید محصولات مرغوب شرکت‌های ایرانی، به کسب بخشی از ارزش افزوده در صنایعی مانند زعفران، گل و داروهای گیاهی اقدام کرده‌اند.
تحقیق و توسعه صنعت دارو
در حال حاضر شرکت دارویی شفا فارمد از زیرمجموعه‌های گروه دارویی برکت، موسسه رازی و موسسه میلاددارو از زیر مجموعه‌های شهید فخری‌زاده در زمینه تولید واکسن کرونا در تحقیق و توسعه صنعت دارویی فعالیت می‌کنند.
کرونا و صنعت دارو
در شرایط فعلی تحریم، نه تنها همه داروهای درمان کرونا از قبیل رمدسیویر، فاویپیراویر و ریتاناویر بلکه واکسن کرونا نیز در داخل کشور بومی سازی شده و نام ایران جزو ۱۰ کشور تولیدکننده واکسن کرونا قرار گرفته است. این تحریم‌ها به صورت مستقیم علیه صنعت دارویی ایران اعمال نگردیده، اما به دلیل نبود مبادلات بانک‌های بین‌المللی با ایران، صنعت دارو به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است. این محدودیت توانسته برای کشور فرصت خودکفایی در تولید را ایجاد و به بومی‌سازی و تولید داروهای ژنریک کمک کند. به ویژه آنکه تقاضای زیاد کشورهای همسایه به دارو و تجهیزات پزشکی فرصت دیگری را پیش‌روی تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی قرار داده است. ایران نیز در صنعت داروهای ژنریک در میان کشورهای منطقه آسیا سردمدار است.
- فاطمه کاظمی منش/ وحید نکویی - تحلیلگر بازارهای مالی
- منبع: هفته نامه اطلاعات بورس شماره ۴۰۶