با پیشرفت تکنولوژی، معامله‌گران بازارهای مالی هم به استفاده از فناوری گرایش پیدا کردند. این روزها معاملات الگوریتمی وظیفه انجام معاملات بسیاری از فعالان بازار سرمایه کشورهای پیشرفته را بر عهده دارند و به آنها کمک می‌کنند با بیشترین سرعت معامله کنند. معاملات الگوریتمی در کنترل احساسات و جلوگیری از تصمیمات خارج از چارچوب استراتژی معاملاتی نقش پررنگی دارد. در بازارسرمایه ما هم در دوره‌ای بحث استفاده از چنین سیستم معاملاتی مطرح و درست زمانی که در حال جان گرفتن بود به یکباره متوقف شد. گزارش پیش رو به بررسی مزایا و معایب معاملات الگوریتمی، تأثیر آن بر بازار سرمایه و چرایی متوقف شدن پرداخته است.
افزایش نقدینگی و کارایی بازار
احمد پویان‌فر، مدیرعامل شرکت مشاور سرمایه‌گذاری ارزش‌پرداز آریان در تعریف معاملات الگوریتمی گفت: در حال حاضر سهم قابل توجهی از معاملات دنیا در اختیار معاملات الگوریتمی است زیرا حجم معاملات زیاد است و ذهن انسان به تنهایی قابلیت توانایی پردازش آنها را ندارد؛ پیچیدگی اطلاعات و روابط غیرخطی آنها نیز از عواملی هستند که استفاده از سیستم ماشینی برای اطلاعات را ضروری می‌کند و نقدشوندگی بازار را افزایش می‌دهد یعنی از طرف سرمایه‌گذار تحلیل حجم عظیمی از اطلاعات و واکنش سریع به آمار و اخبار، اهرم حرکت به سمت اینگونه سیستم معاملاتی است.
از دیدگاه سازمان و ارکان بازار نیز افزایش نقدشوندگی و منصافه بودن آنها نیروی محرکه است یعنی در واقع ابزارهایی مانند معاملات الگوریتمی باعث افزایش کارایی بازار می‌شوند به همین دلیل ارکان نظارتی بازار سرمایه از آن استقبال می‌کنند. وی ادامه داد: از سال‌های گذشته سازمان با شرایطی به برخی نهادها مجوز سامانه‌های الگوریتمی را داد که این شرکت‌ها می‌توانستند این سیستم‌ها را با شروطی در اختیار اشخاص حقوقی قرار دهند، البته در مواقعی سازمان روند کار را تسهیل کرده اما در مقاطعی باتوجه به وضع و شرایط بازار انجام این نوع معاملات را قدغن کرده است.
پویان‌فر در پاسخ به این پرسش که به چه علت معاملات الگوریتمی در بازار ما موفق عمل نکرد، گفت: دلیل اصلی که سازمان در این حوزه سیاست مشخصی نداشته است اینکه سازمان از بازار در حوزه معاملات الگوریتمی عقب‌تر بوده است، مورد دوم هم اینکه سازمان به دلیل ناتوانی در کنترل هیجانات بازار معمولا دنبال مقصر است بنابراین، این سیستم را عامل ریسکی در نظر گرفت و به اجازه نداد این عامل ناشناخته وارد بازارشود و مورد سوم هم زیرساخت‌های بازار است؛ هسته معاملاتی در شرایط عادی بازار جوابگو نبود و اگر معاملات الگوریتمی بیشتر می‌شد می‌توانست عملکرد سیستم‌ها را مختل کند به همین دلیل آنطور که باید معاملات الگوریتمی در بازار شکل نگرفته و اگر چنین مشکلاتی برطرف شود استفاده از معاملات الگوریتمی در بازار مفید و مطلوب است.
الزام افزایش عمق بازار
مصطفی صفاری، مدیرعامل سبدگردان سرمایه ایرانیان استفاده از الگوریتم در بازار را موضوعی جدید نمی‌داند و می‌گوید: الگوریتم‌های مختلف در بازار ما وجود دارد و در حال حاضر بیشترین الگوریتم‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند، الگوریتم‌های کارمزد ساز است.
وی با بیان اینکه با این تفکر سازمان که «همه می‌توانند از معاملات الگوریتمی استفاده کنند» مخالفم، گفت: زمانی می‌توان چنین گفت که Free Float سهامی بیش از ۵۰ درصد باشد اما در بازار ما که سهم سهام شناور آزاد بسیار پایین است یعنی عمق یک وجب اما وسعت آن زیاد است، معاملات الگوریتمی اختلال ایجاد کرده و زمانی که معاملات الگوریتمی در بازار وجود داشت بسیاری از سهام سقوط‌های وحشتناکی را تجربه کردند که به ضرر سهامداران خرد بود چون این نوع معاملات یا توسط سهامداران عمده و یا توسط بازارگردان‌ها و کارگزاری‌ها انجام می‌شد که ضررهای هنگفتی به سهامداران خرد وارد کرد. صفاری گفت: نگاهی به معاملات الگوریتمی بازارگردان‌ها که توسط بازارگردانی یا کارگزاری به‌صورت کارمزدسازی انجام دادند نشان می‌دهد که چه سرنوشتی برای قیمت سهام رقم خورده است مخصوصا در زمان نزول بازار این سقوط‌ها با افزایش بیشتری همراه می‌شوند. مدیرعامل سبدگردان سرمایه ایرانیان با بیان اینکه در این زمان که معاملات الگوریتمی توسط بازارگردانی یا کارگزاری به‌صورت کارمزدسازی انجام دادند شاهد اعتراض سهامداران خرد بودیم، ادامه داد: الگوریتم‌های بازارگردان برای جلوگیری از صف‌هاست اما واقعیت اینکه معاملات الگوریتمی در دنیا پاسخگوی بازارهایی با Free Float بالاست. صفاری در تبیین اینکه چرا مخالف معاملات الگوریتمی در بازار سرمایه هستید، گفت: در بورس نیویورک ارزش معاملات معادل ارزش کل شرکت است یعنی در سال ۴ بار کل سهام شرکت‌ها در بورس نیویورک مورد معامله قرار می‌گیرد، پس طبیعی است که در چنین بازاری پدیده صف وجود ندارد و چنین معاملاتی کاملا جواب خواهد داد اما در بازار ما که هر چهار سال یک بار سهام معامله می‌شود و اکثر سهامداران عمده به قیمت سهم بی‌تفاوت هستند، معاملات الگوریتمی ضربه‌های بسیار زیادی به قیمت‌ها وارد کرده است.
- بیشتر بخوانید:
تجربه بورس را در حوزه رمزارز تکرار نکنید
تجهیز بازار سرمایه با ابزارهای مختلف
مزایا و معایب این روش معاملاتی و تأثیر وجود آن در بازار سرمایه موضوعی بود که احمد سحرخیز، رئیس کارگروه فناوری اطلاعات کانون کارگزاران در گفت‌و گویی کوتاه درباره آن توضیح داد.
- به نظر شما معاملات الگوریتمی می‌تواند در بازار سرمایه کارا باشد؟
همانطور که در بازار سرمایه ثبت سفارش و انجام معامله به‌صورت دستی صورت می گیرد، می‌توان این کار را بر عهده رایانه گذاشت. حال اگر الگوریتم‌های پیشرفته‌تر و هوش مصنوعی هم چاشنی این ابزار شود، هم تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه‌تر و هم اقدام به موقع و سریع ثبت سفارش و معامله را به همراه خواهد داشت. اینکه بگوییم چون عمق بازار زیاد نیست پس معاملات الگوریتمی کاربردی ندارد، به زعم بنده صحیح نیست.
حتی می‌توان گفت اتفاقا معاملات الگوریتمی می‌توانند به نقدشوندگی و عمق بازار کمک کنند. در ضمن همانطور که اشاره کردید راجع به پدیده‌ای صحبت می‌کنیم که در بورس‌های با قدمت بیشتر، بسیار جا افتاده و بدیهی و حتی ضروری است. ویژگی دیگر معاملات الگوریتمی اینکه نمی‌توانیم تصمیم بگیریم این ابزار ممنوع شود یا توسعه نیابد که در این صورت نهادهای ناظر نهایتا خواهند توانست سرعت توسعه آن را کند کنند که البته این نوعی بی‌عدالتی خواهد بود. در بازار سرمایه‌ای که الگوریتم‌ها فعالیت می‌کنند، رقابت دستی با آنها کار ساده‌ای نیست و شاید نشدنی است مگر اینکه سرمایه‌گذاری قصد خرید سهم و نگهداری آن برای مدت طولانی داشته باشد که در این حالت چندان نیازی به الگوریتم نخواهد داشت.
- با این حال مزیت‌های کافی برای استفاده از این نوع معاملات وجود دارد.
اگر از الگوریتم‌ها به‌صورت حرفه‌ای و صحیح استفاده شود؛ هم سهام ارزنده با حد سود مناسب را می‌توان با ضریب اندکی از خطا تشخیص داد، هم با بهترین قیمت، آن سهم را خریداری کرد و در زمان مناسب فروخت.
بنابراین، معاملات الگوریتمی می‌تواند برای سرمایه‌گذار سودآور باشد. از سوی دیگر، در شرایطی که یک سهم صرفا به دلیل هیجانات به سمت صف خرید یا فروش حرکت می‌کند، اگر الگوریتم به جای انسان عمل کند، هیجانات جای خود را به پارامترهای منطقی و ریاضی خواهد داد. زمانی‌که الگوریتم نتواند در قیمت مناسبی سهمی را خریداری کند، بدیهی است که از ادامه خرید آن به هر قیمتی منصرف می‌شود. پس می‌توان انتظار داشت برخی از عوامل تشکیل صف‌های خرید یا فروش حذف شود، ضمن اینکه وقتی از ابزار معاملات الگوریتمی استفاده شود، می‌توان همزمان بر روی چندین نماد فعالیت کرد، بنابراین، نقدشوندگی و کمی عمق بخشیدن به بازار هم مورد انتظار است.
- و معایب آن ...
در شرایطی که الگوریتم‌های تحلیل و تشخیص سهام با اطلاعات نادرست تغذیه شوند، تصمیم اشتباه خواهند گرفت و ممکن است زیان جدی به سرمایه‌گذار وارد شود یا اینکه اگر به هر دلیلی، الگوریتمی مشترک در میان بسیاری از سرمایه‌گذاران، کاهش شدید ارزش یک سهم را تشخیص دهند، ممکن است صف فروش برای آن نماد ایجاد شود البته نمی‌توان مقصر این موضوع را الگوریتم دانست بنابراین اگر در تنظیم و اجرای الگوریتم، دانش کافی وجود نداشته باشد، ممکن است خسارت زیادی به سرمایه‌گذار وارد شود.
- تأثیر معاملات الگوریتمی بر بازار سرمایه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پیش بینی می‌کنم بین دو تا سه سال آینده، معاملات الگوریتمی به عنوان مطالبه همه سهامداران و سرمایه‌گذاران خواهد بود و فضای جدیدی از کسب و کارها در بازار سرمایه ایجاد خواهد شد که همگی مبتنی بر معاملات الگوریتمی خواهند بود و تا پنج سال آینده، بازار سرمایه بدون معاملات الگوریتمی قابل تصور نخواهد بود، همانطور که در بازارهای سرمایه کشورهای توسعه یافته چنین رخ داده است. فقط نکته بسیار مهم در مورد عمق بخشیدن به بازار سرمایه اینکه نهاد ناظر و ارکان بازار سرمایه باید از هم اکنون و هر چه سریعتر به فکر تعمیق بازار سرمایه از طریق توسعه ابزارهای معاملاتی مشتقه باشند. در این بین هرچند دامنه نوسان از مشکلات اساسی است اما صرف حذف آن، مشکل حل نخواهد شد. دغدغه های جدی هم از سوی نهادهای ناظر برای حذف دامنه نوسان مطرح می شود که بجاست. بازار سرمایه باید دو طرفه و مجهز به ابزارهای مختلف باشد؛ منظور مشخصا، امکان فروش تعهدی برای تمام نمادها و معاملات اختیار و سایر ابزارهای نوین مالی به‌صورت ساده و در دسترس است.
- ملیکا حمزه‌ئی - خبرنگار
- شماره ۴۲۶ هفته نامه اطلاعات بورس- صفحه ۴