وضعیت نابسامان بازار خودرو در کشور در خلال یک دهه اخیر تنها یک برنده داشته است و آن دلالان فعال در این بازار بوده‌اند که با اختلال در بازار و اختلاف شدید قیمت بین کارخانه و بازار آزاد و با استفاده از فرصت‌های مختلف مانند تحریم، رشد قیمت ارز، تورم شدید و قیمت‌گذاری‌های دولتی توانستند هم به این شرایط دامن بزنند و هم از منافع آن استفاده کنند.
در این بین در خلال دهه گذشته بارها بر ضرورت عرضه خودرو در بورس کالا به عنوان یک بازار رقابتی تاکید شده اما این تصمیم درست هر روز به تعویق افتاده است و عملا شرایطی بر کشور حاکم شده که نه مصرف کننده و نه تولیدکننده از آن راضی نیستند. وضعیت فعلی فرصت‌های توسعه را از صنعت خودرو گرفته است؛ رانت بالایی را در این بازار جابجا و عاید فرصت طلبان کرده و از طرفی باعث شده میزان تولید در این صنعت در برهه‌های مختلف به نصف و یک سوم گذشته برسد و تمام تلاش‌ها برای افزایش تیراژ تولید در قبال رشد قیمت «البته به صورت دستوری» نتیجه ای در بر نداشته باشد.
فقط حرف!
هرچند در خلال ۵ سال اخیر مسئولان وزارت صمت، اقتصاد و بورس کالا مدام از ضرورت عرضه در بورس سخن گفته اند، اما اکثر مواقع مباحث مطرح شده به اظهارنظرهای کارشناسی شبیه بوده تا اتخاذ یک تصمیم عاجل برای تنظیم بازار. حالا پس از سال‌ها اظهار نظرهای مختلف مدیران بورس کالا درباره ضرورت عرضه خودرو در بورس کالا، معاون امور صنایع وزارت صنعت ﻣﯽگوید عرضه خودرو در بورس باید مورد کار کارشناسی قرار بگیرد و مشخص شود که آیا در کشورهای توسعه یافته جهان نیز عرضه در بورس برای خودرو انجام می‌شود یا خیر و باید فواید و مزایای عرضه خودرو در بورس برای مردم، مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان نیز مشخص و معین شود! این به معنای آن است که پس از این همه اظهار نظر، مجموعه‌های تصمیم ساز یک کار کارشناسی دقیق در رابطه با عرضه خودرو در بورس و حواشی و پیش‌نیازهای آن انجام نداده اند.
هرچند به نظر ﻣﯽرسد دولت سیزدهم تصمیم دارد فراتر از این عمل کند و تحرکاتی که در ده روز گذشته به صورت جدی شاهد آن بوده ایم نشانه‌ای از جرقه‌هایی برای عرضه خودرو در بورس کالا دارد، اما بر اساس جمع بندی خبرها به نظر نمی‌رسد منافع جدی مصرف کنندگان و تولیدکنندگان را لااقل در این برهه به همراه داشته باشد.
گام اول و هزار سوال
برای این منظور سازمان بورس موضوع عرضه خودروهای غیرمشمول که بخش خاصی از جامعه متقاضی آن است و از طرفی مشمول قیمت‌گذاری نیستند را در بورس کالا به وزارت صمت پیشنهاد کرده است. از سوی دیگر وزیر اقتصاد در نامه ای به سرپرست سازمان اموال تملیکی خواستار اقدام فوری برای عرضه خودروهای خارجی دپو شده در سازمان اموال تملیکی در بورس کالا شده است. آنطور که معاون عملیات و نظارت بورس کالا اعلام کرده این خودروها که زیر ۲۵۰۰ سی سی است پس از اخذ مصوبه هیأت وزیران با پیگیری وزیر اقتصاد و به محض تعیین تکلیف دادستانی در بورس کالای ایران عرضه می‌شوند و همه زیرساخت‌ها در این زمینه مهیا بوده و در خصوص عرضه سایر خودروها نیز اگر سیاست‌گذاران اهداف خود را اعلام و شرکت‌های خودروساز نیز اعلام آمادگی کنند، مکانیسم بورس کالا آماده عرضه خودرو است.
این اظهار نظر نشان ﻣﯽدهد عرضه‌هایی که به زودی در بورس کالا صورت می‌گیرد نمی‌تواند منافع مصرف کننده و تولیدکننده را تامین کند و تنها در جهت منافع دولت آماده و ابلاغ شده است و احتمالا موضوع عرضه عمومی خودرو در بورس کالا کما فی السابق درهاله ای از ابهام باشد.
در این بین اما موضوع عرضه خودرو در بورس کالا با همه نتایج مثبتی که برای بازار خودرو دارد، سوالاتی را نیز با خود به همراه دارد. این که دولت قرار است با چه فرآیندی خودروهای ایرانی را در بورس کالا عرضه کند؟ قیمت‌های پایه خودرو در بورس بر چه مبنایی تعیین ﻣﯽشود؟ آیا تعیین قیمت‌های پایه همچنان دستوری است و قرار است قیمت نهایی بر مبنای رقابت‌های نامحدود تعیین شود؟ آیا این سیاست توانایی آن را دارد که مشکلات موجود در مسیر تولید حداکثری را در حوزه خودرو برطرف سازد؟ ایا بعد از عرضه خودرو در بورس کالا واردات آزاد خواهد شد؟ در صورت آزادسازی واردات خودرو، فروش آن در بورس کالاست یا در بازار آزاد؟ تکلیف سیاست‌گذاری‌های دولتی بعد از عرضه خودرو در بورس کالا چیست؟ ده‌ها سوال پیرامون این مسئله وجود دارد که نشان ﻣﯽدهد در دولت قبلی کار کارشناسی پیرامون اظهارنظرهای مسئولان انجام نشده و در دولت جدید نیز در صورتی که عرضه خودرو بدون برنامه ریزی صورت بگیرد، خسارات دیگری را به همراه خواهد داشت.
برخی اظهارنظرها در ماه‌های اولیه فعالیت دولت نشان ﻣﯽدهد در فاز اول عرضه خودروهایی که مشمول قیمت‌گذاری نیستند در دستور کار قرار دارد، با این حال این موضوع شکافی را در بازار به همراه خواهد داشت زیرا رویه قیمت‌گذاری در بازار خودرو دو شقه خواهد شد. دولت باید پیش از عرضه خودرو، شرایط را برای خروج این محصول از قیمت‌گذاری دولتی فراهم سازد و پس از آن محصولات همه شرکت‌ها را در بورس کالا عرضه کند. در عین حال باید مشخص شود قرار است قیمت پایه خودرو در بورس کالا بر اساس چه فرمولی مشخص شود؟ در این رابطه در خلال سال‌های اخیر، اظهار نظر خودروسازان در مورد قیمت تمام شده یک فرمول بوده و قیمت‌های حاشیه بازار فرمولی دیگر که هیچ یک نتوانسته به تنظیم بازار منجر شود. از سمت دیگر قیمت‌های پایه خودرو به دلیل نامتجانس بودن این محصول و همچنین اختلاف‌های زیاد در محصولات از اهمیت زیادی برخوردار است. نکته دیگر آنکه به دلیل قدرت چانه زنی خودروسازان در مقایسه با مصرف‌کنندگان باعث می‌شود سیاست‌های دولت در قبال خودرو متغیر باشد و تضمینی وجود ندارد در دوره‌های مختلف و حسب شرایط اقتصادی گوناگون دولت‌ها سیاست‌های حمایتی که فقط تامین کننده منافع تولیدکنندگان و یا مصرف‌کنندگان باشند اتخاذ نکنند و این موضوعات با روح آزادی در یک بازار رقابتی مغایر است.
- بیشتر بخوانید:
قیمت هر واحد بیت کوین به ۶ میلیون دلار می‌رسد
روش‌های منفعت طلبانه
از سمت دیگر اگر قرار باشد عرضه خودرو در بورس کالا بدون تقویت قسمت عرضه صورت بگیرد، این موضوع دو اثر منفی برای مصرف کننده به همراه دارد؛ نخست آن که با توجه به تقاضای بالا و عرضه پایین خودرو در کشور و همچنین محدودیت واردات، تب خرید در این بازار بالاست و این امر باعث پتانسیل‌های جهش در این بازار شده است. از سمت دیگر محدوده رقابتی در بورس‌کالا «چه محدوده ۵ درصدی و چه نامحدود» می‌تواند باعث شود تولیدکنندگان با کاهش دادن عمدی عرضه در بورس، شرایط را به صورت روزانه برای افزایش قیمت‌ها فراهم کنند؛ همانطور که در بازار محصولات پتروشیمی و فولادی و ... شاهد بودیم. این مسئله به معنای آن است که طولی نمی کشد دولت ناچار به مداخله در بازار خواهد شد و این سیاست بار دیگر با شکست روبه‌رو ﻣﯽشود؛ چراکه خودرو همواره ابزار سیاست‌های پوپولیستی برای دولت‌ها بوده و نارضایتی در این بازار دولت‌ها را به واکنش وادار کرده است. به هر حال باید به این نکته اشاره کنیم که تورم در ایران بسیار بالاست، ارزش پول بسیار پایین است و تولید خودرو در ایران در همه این سال‌ها زیان ده بوده است و از طرفی تولید نیز متناسب با نیاز جامعه نیست و همه این موارد به معنای آن است که اگر قرار است خودرو در بورس کالا عرضه شود، باید موشکافانه همه جوانب امر مورد بررسی قرار گیرد؛ مسئله ای که با اظهار نظرهای اخیر معاون بورس کالا به نظر ﻣﯽرسد انجام نشده است.
بازار سهام در انتظار تعیین تکلیف خودرو
از سمت دیگر سهامداران معتقدند اگر خودرو در بورس کالا عرضه شود، ارزش سهام آن نیز متعادل و نوسان‌ها از روی دوش این بازار برداشته ﻣﯽشود چراکه خودرو از آن دست صنایعی است که همواره مورد توجه سیاست‌گذاران بوده و به علاوه تاثیرات زیادی را از تصمیمات دولت، بازار ارز، تحریم‌ها، موانع تجاری و ... ﻣﯽگیرد و هر بار که خبری در این حوزه منتشر ﻣﯽشود سهام خودرو به سرعت نسبت به آن واکنش نشان ﻣﯽدهد و این واکنش بعضا بخش زیادی از بازار را با خود همراه ﻣﯽسازد. طبیعتا رفع اثر قیمت‌گذاری خودرو در بورس کالا خود به معنای یک خبر مهم باعث جهش ارزش سهام در این صنعت خواهد شد و پس از آن تعادل در عرضه و تقاضا نوسانات در سهام خودرو را کنترل ﻣﯽکند و با توجه به این که هر شرایطی در سپهر اقتصادی و سیاسی کشور ایجاد شود، قبلا اثر خود را در بورس کالا روی قیمت گذاشته، اثر کمتری را در بازار سهام ایجاد ﻣﯽکند و به عبارتی بورس کالا به صورت یک ضربه گیر در برابر بازار سهام عمل خواهد کرد.
عرضه قطعات خودرو در بورس کالا
یکی دیگر از موضوعاتی که کارشناسان معتقدند ﻣﯽتواند شرایط را برای بهبود اوضاع بازار فراهم سازد عرضه قطعات خودروسازان و حتی قطعات وارداتی در بورس کالاست. چالش قیمت برای صنعت خودرو علاوه بر محصول نهایی در زیرشاخه‌های آن نیز وجود دارد. دولت در قیمت‌گذاری قطعات نقش درست و موثری ندارد، اما عدم تناسب بین قیمت قطعات خودرو و محصول نهایی باعث شده بسیاری از خودروسازان با بدهی‌های بالایی در قبال خرید قطعه روبه‌رو باشند که این امر صنعت قطعه سازی را با مخاطرات جدی مواجه کرده است و در حال حاضر بسیاری از قطعه سازان در خطر ورشکستگی کامل قرار گرفته اند. به عقیده فعالان صنعت خودرو، اگر قرار باشد خودرو در بورس کالا کشف قیمت شود بهتر است قطعه نیز روی تابلو برود و قیمتی متناسب برای آن کشف شود تا بلکه به این ترتیب بین زنجیره ارزش در این صنعت تعادل ایجاد شود. از سوی دیگر تولید کنندگان یا مجبورند برای خرید مواد اولیه مورد نیاز خود بهای آن را به صورت نقدی بپردازند و یا با استفاده از ابزارهای معتبر ضمانت اجرایی بازگشت وجه ایجاد ﻣﯽشود.
نکته دیگر این که اهرم‌های متعددی در بورس کالا وجود دارد که ﻣﯽتواند نقش مهمی برای تامین سرمایه مورد نیاز برای قطعه سازان و خودروسازان را فراهم کند که استفاده از این اهرم‌ها بخشی از مشکلات مربوط به نقدینگی را در این مجموعه برطرف ﻣﯽکند. به هر حال همه قطعات تولیدی در صنعت قطعه سازی به مصرف تولیدکنندگان نمی رسد و خدمات پس از فروش و خدمات تعمیراتی در این حوزه حجم بالایی از نیاز به قطعه را به خود اختصاص ﻣﯽدهد که ورود قطعات به بازاری شفاف و رسمی مانند بورس کالا ﻣﯽتواند این بخش را نیز سر و سامان بدهد.
- حمزه بهادیوند چگینی - روزنـامه‌نـگار
- شماره ۴۲۷ هفته نامه اطلاعات بورس- صفحه ۶