ناترازی تولید گاز در ایران به خصوص با توقف پروژه‌های سرمایه‌گذاری در میادین نفت و گازی کشور به دلیل تحریم‌های گسترده در یک دهه گذشته، باعث بروز بحران‌های جدی در تأمین گاز در فصل سرما شده است. از ۹۲ میدان گازی کشف شده در کشور تنها ۲۲ میدان قابل بهره برداری هستند و این در حالی است که تا سال ۱۴۰۴ قرار بود ایران به یکی از بزرگترین کشورهای صادرکننده گاز منطقه تبدیل شود.
عدم توسعه میادین گازی در کشور از یک سو و بهره برداری شدید و روزانه گاز در میادین مشترک گازی آینده گازی کشور را نیز به مخاطره انداخته است و در صورتی که سرمایه‌گذاری‌های لازم برای توسعه این میادین آغاز نشوند تأمین گاز مورد نیاز برای خانوار نیز در آینده نزدیک با مشکلات جدی روبه‌رو خواهد شد. این در حالی است که حداکثر سیاست دولت‌ها در خلال سال‌های اخیر کاهش مصرف گاز توسط کارخانجات و هدایت آن به بخش خانگی و تجاری برای جلوگیری از بحران گاز بوده و این در حالی است که سیاست درست، افزایش سرمایه‌گذاری، استخراج و تأمین به موقع سوخت مورد نیاز برای همه مصرف کنندگان در کنار صرفه جویی در مصرف گاز است.
کسری گاز به اضافه کسری سرمایه
بر اساس آماری که در سال ۹۹ منتشر شد، بیشترین سهم مصرف گاز به بخش‌های خانگی، تجاری و صنایع غیرعمده تعلق دارد. به‌طور میانگین روزانه ۲۶۰ میلیون مترمکعب مصرف داریم، اما این مقدار در فصل زمستان تا ۶۵۰ میلیون مترمکعب افزایش می‌یابد و آنطور که وزیر نفت می‌گوید امسال با ۲۰۰ میلیون متر مکعب کمبود روزانه گاز روبه‌رو خواهیم بود که این مسئله به معنای کاهش تخصیص گاز به صنایع پر مصرف است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر دولت نیازمند سرمایه‌گذاری در حدود ۲۰۰ میلیارد دلار روی میادین گازی کشور است تا بتواند به میزان یک دهه گذشته تولید کند و با توجه به تحریم‌ها و مشکلات ارزی موجود در کشور نه تأمین این میزان ارز امکان پذیر است و نه امکان جذب سرمایه‌گذار خارجی برای توسعه میادین گازی وجود دارد. این بدان معناست که چالش گاز در ایران به زودی به یک بحران تمام عیار تبدیل خواهد شد که می‌تواند علاوه بر توقف تولید در صنایع، تولید برق در نیروگاه‌های گازی را نیز متوقف کند که این به معنای قطعی ممتد برق در فصل زمستان نیز است.
آمارهای مذکور در شرایطی است که مقایسه گاز در ایران و روسیه که هر دو دارای ذخایر گازی نسبتا مشابه هستند حکایت از صادرات ۱۱ برابری گاز توسط مسکو در برابر ایران دارد. سرمایه‌گذاری در میادین گازی در این کشور باعث شده میزان تولید گاز در آن به سه برابر رقم تولیدی در ایران برسد و با آن که میزان مصرف گاز در روسیه ۲.۵ برابر ایران می‌باشد، اما این کشور سالانه ۲۲۰ میلیارد متر مکعب گاز صادر می‌کند.
- بیشتر بخوانید:
قانون توقف نماد؛ سد یا عامل حباب شاخص بورس؟
تغییر مسیر از صادرات به واردات
در این بین یکی از موضوعاتی که به نظر می‌رسد در نهایت و با تداوم وضعیت کنونی کشور ناچار است به آن تن بدهد واردات گاز از کشورهای منطقه برای تأمین نیاز داخل است؛ این در حالی است که پیش از این قرار بود به‌هاب تجاری گاز منطقه تبدیل شده و با صادرات سالانه ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد متر مکعب به یکی از غول‌های صادراتی منطقه تغییر وضعیت بدهیم، اما این مهم نتیجه معکوس به همراه داشت؛ به‌طوری‌که در حال حاضر ایران جایگاه مطلوبی در بازار گاز منطقه ندارد که یکی از مهم‌ترین دلایل این قضیه بی‌توجهی وزارت نفت به این بازار و دیپلماسی ضعیف این وزارتخانه در تعامل با کشورهای همسایه است. در این راستا ایران از بازارهای گازی منطقه از جمله بازار ترکیه عراق، پاکستان، عمان، ترکمنستان و آذربایجان یا حذف شده است و یا در آستانه حذف شدن قرار دارد و این موضوعات ضعف تأمین گاز برای داخل را بیش از پیش پررنگ و با اهمیت می‌کند و نشان می‌دهد کفگیر به ته دیگ گازی کشور رسیده است.
در حال حاضر موضوع تأمین مالی پروژه‌های گازی در میادین گازی کشور به خصوص در پارس جنوبی تقریبا متوقف شده است. با وجود آنکه وزارت نفت برنامه‌های متعددی برای افزایش تولید گاز دارد اما توسعه در هر بخش از این زنجیره نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال تکنولوژی‌های نوین شرکت‌های پیشرو با هدف بهینه سازی در این زنجیره از تولید تا مصرف است. به علت تحریم‌ها و توقف سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در ایران پروژه‌های بالادستی تا پایین دستی نفت و گاز به شرکت‌های داخلی واگذار شده که با فرض صلاحیت این شرکت‌ها در خوش بینانه‌ترین حالت بهره برداری از پروژه‌ها با هزینه‌های به مراتب بالاتر و با کیفیت پایین‌تر با تاخیرهای طولانی صورت خواهد گرفت.
هفتاد درصد گاز ایران از میدانی تولید می‌شود که با قطر مشترک است. در سال گذشته تولید سالانه گاز از میدان مشترک پارس جنوبی به ۱۸۳ میلیارد متر مکعب رسید که این رقم باعث شد تا ایران بخشی از عقب ماندگی خود را در تولید گاز از این میدان جبران کند، اما با این وجود هنوز هم قطر ۲.۵ برابر گاز بیشتری را در مقایسه با ایران از این میدان برداشت کرده است. نکته قابل تامل دیگر هشدار کارشناسان درباره کاهش فشار در میدان پارس جنوبی است. بر اساس مطالعات انجام شده انتظار می‌رود به علت کاهش فشار در بخش ایرانی این میدان تولید، به میزان ۱۰ میلیون متر مکعب در سال کاهش یابد.
بورس و تأمین مالی گاز
شاید یکی از چالش‌های جدی در حوزه تولید گاز در ایران، مشکل تأمین مالی طرح‌ها و پروژه‌های گازی بوده که با تشدید تحریم‌ها این معضل چند برابر گذشته افزایش یافته است. اتکای صرف دولت‌های گذشته به سرماه‌گذاری خارجی از یک سو و ناتوانی در جذب سرمایه‌ها در هر دوره‌ای باعث شده برنامه ریزی‌ها در این حوزه ابتر باقی بماند. بررسی آمارها نشان می‌دهد در هیچ سالی بیش از ۵ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب نشده و در سال‌های اخیر این رقم به صفر نزدیک شده که نشان می‌دهد جذب سرمایه خارجی به‌عنوان یک اهرم تأمین مالی در صنعت گاز کارایی ندارد.
اتکای صرف به منابع خارجی باعث شده تأمین سرمایه از محل ظرفیت‌های داخلی نیز مورد توجه قرار نگیرد. این در حالی است که حجم بالای نقدینگی کشور و رشد افسارگسیخته آن در سال‌های گذشته از یک سو و ظرفیت‌های بالای بازار سرمایه از سوی دیگر می‌تواست به محملی برای تأمین مالی پروژه‌های حیاتی کشور به خصوص در حوزه نفت و گاز تبدیل شود تا امروز شاهد چالش بحران تأمین گاز و برق مصرفی در داخل نباشیم.
تأمین مالی با استفاده از ابزارهای مختلف بازار سرمایه از جمله اوراق مشارکت، صندوق سرمایه‌گذاری پروژه و ... نشانگر ظرفیت بسیار بالای بازار سرمایه، ابزارهای آن و به طورکلی، سرمایه‌های داخلی جهت هدایت به سمت پروژه‌های کلان است. طبق بررسی‌های کارشناسی، باتوجه به سودآوری بالای این پروژه‌ها و جذابیت بیشتر آن نسبت به سرمایه‌گذاری در بانک، مشارکت مردمی در حد قابل قبولی خواهد بود.
پایان سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه گاز؟
بعید است شرکت‌های خارجی به دلیل تحریم‌ها و اثر روانی باقی مانده آنها، تمایل به همکاری با ایران داشته باشند و این موضوع هر نوع سیاستگذاری در حوزه گاز را با تکیه بر عناصر خارجی مخدوش می‌سازد و تصمیم سازی را در این حوزه با چالش روبه‌رو می‌کند. همچنین مواردی همچون میزان تقاضای گاز، تولید، استخراج، دیپلماسی انرژی و ... را با اختلال مواجه می کند. در شرایطی که حساسیت‌های بین‌المللی در مورد ایران زیاد است و شرکت‌های خارجی برای حضور در ایران با محدودیت‌ها یا دست کم فشارهای سیاسی و روانی مواجه هستند، برای جذب آنها لازم است امتیازات فراوانی داده شود که البته در سه سال اخیر این سیاست هم کارایی لازم را نداشته است.
در شرایط تحریم، کمبود سرمایه‌گذاری خارجی، تکنولوژی و تخصص مورد نیاز برای گسترش ظرفیت تولید و نیز کاهش نرخ افت منحنی تولید، بخش‌های نفت و گاز ایران تحت تأثیر قرار گرفتند، لذا کشور در سال‌های اخیر برای توسعه میادین نفت و گاز خود عمدتًا به شرکت‌های داخلی وابسته بوده است. همه شرکت‌های غربی در طول دوره تحریم‌ها فعالیت‌های خود را در ایران متوقف کرده‌اند که این امر فرصتی برای بعضی شرکت‌های چینی و روسی ایجاد کرد که البته آنها نیز به تدریج از دور خارج شدند و فعالیت جدی در این حوزه انجام نمی‌دهند.
- ایمان صبوری - تحلیلگر بازار انرژی