ساعت ۱۱ ظهر سه‌شنبه ۴ آبان ماه ۱۴۰۰ اتفاقی افتاد که یکی از جدی‌ترین بحران‌های دولت سیزدهم را رقم زد. بنزین در بیش از ۴ هزار جایگاه سوخت ایران از دسترس خارج شد. پمپ بنزین‌ها با خیل مردم و اتومبیل‌های سرگردان روبه‌رو شدند که نه می‌دانستند چه اتفاقی افتاده و نه تصوری داشتند که این اتفاق چقدر طول خواهد کشید.
همزمان در نبود اطلاع‌رسانی شفاف و دقیق از مجاری رسمی، شبکه‌های اجتماعی پر بود از روایت‌های مختلف. بیشتر از هر چیز نیز احتمال یک حمله سایبری دهان به دهان می‌شد. چیزی که پیش از این نیز سابقه آن وجود داشت.
اواسط تیر ماه بود که فعالیت صدها خط قطار در سراسر ایران به تعویق افتاد و همچنین در بعضی موارد لغو شد و مراکز خرید بلیت و وب‌سایت شرکت راه آهن نیز از کار افتاد. در آن روز آنچه که مسافران با آن روبه‌رو بودند پیغامی بود با عنوان: تاخیر زیاد به دلیل حمله سایبری.
واکنش‌ها
به دنبال از مدار خارج شدن پمپ بنزین‌ها نخستین رسانه رسمی که در آن صحبت از «حمله سایبری» شد ایسنا بود. ظهر روز سه‌شنبه خبری روی خروجی این خبرگزاری قرار گرفت با این عنوان که علت قطع ناگهانی سوخت در جایگاه‌های تهران و دیگر شهرها حمله سایبری بوده است.
تا این ساعت هیچ واکنشی از سوی مقامات رسمی به این موضوع نشان داده نشده بود تا اینکه ۲ ساعت پس از آغاز قطعی سوخت، در نخستین واکنش رسمی، فاطمه کاهی سخنگوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: «جلسه‌ای فوری درباره اختلال سامانه هوشمند سوخت در شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران در حال برگزاری است که به محض پایان یافتن جلسه اطلاع رسانی عمومی خواهد شد.» به دنبال پیگیری رسانه‌ها، علی فروزنده مدیر کل روابط عمومی وزارت نفت مدعی شد که امکان سوخت‌گیری به صورت آزاد وجود دارد و آنچه که از کار افتاده دستگاهی است که کارت‌ها را می‌خواند. مشاهدات میدانی رسانه‌های مستقل اما حکایت از صف خودروهای بلاتکلیف در پمپ بنزین‌های سطح شهرها داشت که نه با کارت و نه به صورت آزاد امکان سوخت‌گیری نداشتند. کمی بعد از اظهار نظر مدیر کل روابط عمومی وزارت بود که ایسنا خبر «حمله سایبری» را از وب‌سایت خود حذف کرد و نوشت خود مورد حمله سایبری قرار گرفته و خبر مربوطه در این زمان منتشر شده است. رانندگان در سطح شهرها سرگردان بودند و هنوز کسی درست خبر نداشت چه اتفاقی افتاده و این وضعیت قرار است تا کی ادامه پیدا کند. بیش از همه رانندگان تاکسی به مشکل برخورد کرده بودند و بعضی از آنها به دنبال بنزین ده‌ها جایگاه سوخت را بالا و پایین کرده بودند.
در همین حال شایعه‌هایی در فضای مجازی در مورد احتمال ارتباط این وضعیت با تصمیم دولت برای افزایش قیمت بنزین دهان به دهان می‌چرخید، این شایعات آن قدر داغ شد که احمد وحیدی وزیر کشور را به واکنش واداشت تا اعلام کند هیچ برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین وجود ندارد. روز به کمرکش خود رسیده بود که این بار فارس پلاس خبری را با عنوان «احتمال حمله سایبری به پمپ بنزین‌ها در آستانه حوادث آبان ماه» منتشر کرد. از سوی دیگر جعفر سالاری نسب مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی بعد از تشکیل جلسه فوری احتمال حمله سایبری را تایید کرد و خبر داد که تا ساعات آینده مشکل پمپ بنزین‌ها برطرف خواهد شد. بعد از این بود که نورنیوز وب سایت نزدیک به دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی نوشت که اختلال ایجاد شده در سامانه سوخت‌گیری ناشی از حمله سایبری بوده است. یک روز بعد نیز سازمان پدافند غیرعامل با صدور اطلاعیه‌ای درباره حمله سایبری با سامانه هوشمند توزیع سوخت، از پیگیری قانونی این موضوع خبر داد.
پس از حادثه
حالا و با قطعی شدن حمله سایبری، آنچه که برای همه مهم بود یک چیز بود؟ اوضاع کی عادی می‌شود؟
تیم‌های پشتیبانی سامانه هوشمند سوخت در این فاصله تلاش می‌کردند جایگاه‌ها را به مدار برگردانند اما تنها در موارد محدودی موفق بودند. در نتیجه تعداد انگشت‌شماری از جایگاه‌های سوخت در حدود ساعت ۷ عصر روز سه‌شنبه به مدار بازگشتند. از سوی دیگر شمار قابل توجهی از جایگاه‌ها که سه‌شنبه شب به مدار بازگشتند روز بعد دوباره با مشکل روبه‌رو بودند. روز چهارشنبه ۵ آبان ماه یک روز بعد از واقعه، وزارت نفت در اطلاعیه‌ای فهرست ۱۸ جایگاه سوخت را اعلام کرد که امکان دریافت سوخت یارانه‌ای در آنها وجود دارد. اما گزارش‌های میدانی رسانه‌ها از این حکایت داشت که تنها در شمار محدودی از این فهرست ۱۸ تایی امکان دریافت سوخت وجود دارد. مشاهدات از این حکایت داشت که جایگاه‌هایی که سوخت‌رسانی در آنها از سر گرفته شده با صف‌های طویل و بعضا کیلومتری روبه‌رو بودند.
بازگشت کند به شرایط عادی
اگرچه اختلال و قطع سوخت‌رسانی در یک لحظه در سراسر ایران اتفاق افتاد، اما بازگشت جایگاه‌ها به مدار فرآیندی تدریجی بود. ۲ روز بعد از گذشت حادثه ۷۰۰ جایگاه به مدار بازگشته و بیش از ۳ هزار جایگاه همچنان امکان ارائه خدمات سوخت‌رسانی را نداشتند. همچنین بعد از گذشت ۴ روز از حادثه ۲۰۰۰ جایگاه به حالت آنلاین برگشته و در ۲۰۰۰ جایگاه دیگر همچنان بنزین فقط به صورت آزاد عرضه می‌شد.
در روزهای بعد از حادثه چگونگی رخ دادن این حمله سایبری نیز مورد سوال قرار گرفته بود. ابهام و پرسش به ویژه از این جهت ایجاد شده بود که زیرساخت سامانه هوشمند سوخت به شبکه اینترنت متصل نیست و حتی در زمان قطعی ۲ هفته‌ای اینترنت در آبان سال ۹۸ نیز پمپ بنزین‌ها به کار خود ادامه می‌دادند. کارشناسان فناوری اطلاعات بر مبنای همین مسئله عنوان می‌کردند که برای هک سیستم‌هایی که ماهیت آفلاین دارند شناخت معماری سیستم لازم است. این بدین معنا بود که برای حمله سایبری به سامانه هوشمند سوخت باید اطلاعاتی از معماری این سامانه که معماری‌ای منحصر به فرد است موجود می‌بود. ۵ روز بعد از روز حمله، غلامرضا جلالی رئیس سازمان پدافند غیر عامل در برنامه نگاه یک شبکه یک سیما درخصوص منشأ این حمله عنوان کرد: بر اساس تحلیل‌های اطلاعاتی این حمله از طرف یک کشور خارجی و آمریکایی‌ها و صهیونیست‌ها انجام شده است، اما از نظر اطلاعات فنی در حال بررسی هستیم و به صورت قطعی نمی‌توانیم درباره منشأ حمله اظهار نظر کنیم البته بخشی از بررسی‌ها به نتیجه رسیده است.تبعات و ترکش‌های این حمله سایبری تا مدت‌ها ادامه داشت، با بازگشت تدریجی جایگاه‌ها به روال عادی، با وجود گذشت بیشتر از یک ماه گزارش‌ها از این حکایت داشت که شهروندان برای اموری مانند دریافت کارت سوخت در دفاتر پلیس ۱۰+ با مشکل روبه‌رو بودند.
- سارا گودرزی - روزنامه‌نگار