«۱۰ سال است دور خودمان می‌چرخیم» عنوان مطلبی به تاریخ مرداد ۱۳۹۵ با مرتضی خزانه داری است به عنوان فردی که نخستین سیستم معاملات و پس از آن را برای بازار سرمایه نوپای آن دوره خریداری کرده است.
در آن گفت و گو، وی در بخشی از خاطراتش عنوان می‌کند: «... در آن سال‌ها (حدود سال ۱۳۷۰)، برای انتخاب نرم افزار از سازمان بورس پرسیده شده بود که در روز چند معامله دارید و سازمان بورس هم اعلام کرده بود که در هر روز تقریبا هشتاد معامله انجام می‌شود و این عدد تا پنج سال آینده به پانصد معامله در روز خواهد رسید. بر این اساس بود که نرم‌افزاری برای دو هزار معامله در روز خریداری شد، اما بورس به یکباره جهش کرد و در سال ۷۴ به مرز دو هزار معامله در روز رسید تا جایی که دیگر آن نرم‌افزار جوابگو نبود و در نتیجه نرم افزار جدید خریداری شد". پس از آن و در سال ۹۱ اعلام شد که کارشناسان شرکت سپرده گذاری موفق شده اند به سمت بومی سازی حرکت کنند؛ طرحی که هرگز نهایی نشد. از آن سال تا کنون بارها اتفاق افتاده که هسته معاملات دچار مشکل شده و در روند معاملات اختلال ایجاد شده است.
آن هم در شرایطی که به کرات درگوشه و کنار کشور مسئولان و کارشناسان از جذابیت‌های بازار سرمایه گفته و مردم را برای سرمایه‌گذاری در این بازار پر از ریسک وسوسه می‌کنند. اختلال مداوم هسته معاملات بازار سهام مدت‌هاست باعث آزردگی فعالان این حوزه است و تقریبا در سال ۹۹ روزی نبوده که هسته معاملات مشکلی پیدا نکرده یا پیامی از سوی کارگزاران مبنی بر اختلال در هسته یا سامانه‌های معاملاتی برای معامله‌گران فرستاده نشود. همچنین روزی نبوده که عده‌ای از معامله‌گران در اعتراض به ناکارآمدی هسته معاملات، درخواست لغو یا ابطال بخشی از معاملات را نداشته باشند. با اینکه تعداد اختلال در هسته معاملات بورسی در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال‌های گذشته به دلیل کاهش تعداد معاملات کاهش چشمگیری داشته است اما سهامداران در هفته‌هایی با بروز اختلال در این سامانه مواجه شدند که مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس دلیل آن را سخت‌افزاری دانسته و بر این نکته تأکید کرد که هسته معاملات بومی جایگزین بخش نرم افزاری هسته خواهد شد. به گفته او سامانه معاملات بومی راهکار نرم افزاری است که کارهای فنی آن انجام شده و در مرحله تصمیم‌گیری سازمان بورس و بورس‌ها برای بهره‌برداری از سامانه است. بورس‌ها و سازمان بورس باید بررسی کنند که این سامانه را به چه صورتی و در کدام بازار می‌خواهند مورد استفاده قرار دهند.
برای این منظور هم کارگروهی در سازمان بورس تشکیل شده که درمورد آن تصمیم گیری شود. هر زمانی که بررسی‌ها به نتیجه برسد سامانه معاملات مورد استفاده قرار می‌گیرد. آخرین سکته هسته ۸ فروردین و در آغازین روزهای معاملاتی قرن جدید و در سامانه معاملات فرابورس رخ داد.
اختلالی که با آغاز معاملات شروع شد و «روح ا...دهقان» را مجبور کرد در این مورد توضیح دهد؛ "یک مشکل داخلی در حوزه زیرساخت و نیز در سرورهای مربوط به شرکت فرابورس وجود دارد که بخش عمده آن رفع شده است و بخش دیگر آن در حال برطرف شدن است. امیدواریم تا مشکل پیش آمده را هر چه زودتر رفع کنیم و بتوان با تمدید زمان معاملات، برای چند ساعتی شاهد انجام معاملات فرابورس باشیم".
اختلال هسته معاملات باز هم اتفاق افتاد تا مهر تاییدی بر گره همچنان کور "هسته معاملات" باشد. هفته نامه اطلاعات بورس در میزگرد این شماره میزبان میثم فدایی، مدیرعامل فرابورس؛ روح‌الله دهقان، مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران؛ محمود حسنلو، معاون فناوری و توسعه نوآوری شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات)؛ هانی شهری، مدیرعامل شرکت تدبیر پرداز و مهرداد رجبی، مدیرعامل پردازش اطلاعات مالی مبنا بود و در این نشست کارشناسان به واکاوی مشکلات هسته معاملات، چالش‌ها و راهکارهای رفع آن پرداختند.
***
* ۸ فروردین ۱۴۰۱ اختلالی در سامانه معاملات فرابورس اتفاق افتاد و برای نخستین بار در یک روز معاملاتی هیچ معامله‌ای در بازار فرابورس انجام نشد.
میثم فدایی: درمورد قطعی سامانه معاملاتی فرابورس باید به چند نکته اشاره کرد؛ مورد نخست اینکه قطعی سامانه معاملاتی فرابورس تاکنون سه بار رخ داده است؛ دو بار به‌صورت کامل معامله‌ای صورت نگرفت و در موردی دیگر نیز معاملات با تأخیر بسیار زیاد انجام شد. در این میان مشکل اخیر قطع شدن هسته معاملات مربوط به سرورها بود یعنی پیکربندی آنها اینگونه بود که هسته معاملاتی فرابورس با یکی از سامانه‌های نظارتی در یک سرور قرار داشت، این موضوع باعث استهلاک سرور و اختلال در سامانه معاملات فرابورس شد. در نتیجه عمده این مسأله از سمت مدیریت فناوری بورس اتفاق افتاد. همانطور که می‌دانید بورس و فرابورس مالک هسته و سامانه‌های معاملاتی نیستند و این خدمات را از شرکت مدیریت فناوری بورس دریافت می‌کنند.
* چه مدت بعد مشکل به‌وجود آمده در روز ۸ فروردین برطرف شد؟
میثم فدایی: در حدود ساعت ۱۷-۱۶ همان روز اعلام شد که امکان شروع معاملات وجود دارد اما در فرابورس با این موضوع مخالفت کرده و اجازه ندادیم معاملات خارج از ساعت عرفی انجام شود به این دلیل چنین تصمیمی اتخاذ شد که این موضوع خارج از رویه‌های عرف بازار بود و کشف قیمتی که در آن ساعت انجام می‌شد نمی‌توانست معتبر باشد. اجازه ندادیم حقی ضایع شود تا قیمت‌های کشف شده منطقی و منصفانه باشد.
* چالش‌های این سامانه‌ها را تا چه اندازه مانعی بر سر تحقق برنامه‌های فرابورس برای توسعه ابزارهای مالی از جمله آپشن‌ها می‌بینید و چه برنامه‌ای در این خصوص دارید؟
میثم فدایی: فرابورس در این زمینه دو اقدام انجام داده است؛ در گام نخست به تازگی درخواست تأسیس شرکت «فراتک» را به سازمان بورس و اوراق بهادار برای دریافت مجوز ارسال کردیم، از طریق فراتک، فرابورس ایران موضوعاتی مانند نرم‌افزارهای نظارتی فرابورس، نرم‌افزارهای کاربردی و همچنین نگهداشت هسته معاملاتی را دنبال خواهد کرد. در اقدام دیگر، تعاملاتی با شرکت مدیریت فناوری بورس تهران و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه صورت گرفته تا قراردادهای آپشن روی سامانه معاملاتی واچار که در اختیار فرابورس است، قرار بگیرد. سامانه معاملاتی که اکنون مورد استفاده است، اساسا مربوط به معاملات نقد و spot است. انجام معاملات آپشن روی چنین سامانه‌ای کار استانداردی نیست. معاملات آپشن و فیوچر نیازمند سامانه‌ای هستند که سیستم مدیریت ریسک کل بازار و محاسبه وجه تضمین را داشته باشد. مسئله‌ای که اکنون شاهد آن نیستیم و در این راستا فرابورس ایران با مدیریت فناوری بورس تهران در تعامل برای راه‌اندازی سامانه‌ای است که سیستم مدیریت ریسک بازار مشتقه را داشته باشد به دلیل همین شرایط هم در بورس و هم در فرابورس فقط روی نمادهای محدودی معاملات آپشن انجام می‌شود.
روح‌الله دهقان: درمورد قطعی‌ها باید گفت که حداقل در سه سال گذشته و از زمانی که مسئله فشار بر سامانه معاملات از اواسط سال ۹۸ شروع و سال ۹۹ به اوج رسید اولین باری است که یک روز کامل معامله انجام نمی‌شود و در بقیه موارد در صورت قطعی و اختلال مقطعی بود که سریع رفع شده است. اختلال سال ۹۷ هم به دلیل باگ مچینگ بود که سامانه failed شد و بیشتر از دو بار این اتفاق رخ داده است، سامانه موجود از سال ۸۷ در حال کار کردن است و باگهای زیادی داشته است که در برخی اوقات fail کرده است.
روز ۸ فروردین ۱۴۰۰ هم تقریبا حدود ساعت ۱۵:۳۰ آماده انجام معاملات بودیم، اما در صحبتی که با نایب رئیس هیأت مدیره و معاون نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار و همچنین رئیس سازمان بورس داشتیم به این جمع‌بندی رسیدیم چون از زمان معاملات گذشته بهتر است در آن روز معامله‌ای انجام نشود. درمورد سامانه واچار هم براساس آخرین مکاتبات شرکت فناوری بورس تهران برای راه‌اندازی این سامانه در محیط شرکت مدیریت فناوری بورس توسط فرابورس اعلام آمادگی کرده است درصورتی که تست‌ها موفقیت آمیز باشد بعد از آن سامانه را تحویل بگیرد، که بعد از این موضوع خبر و اتفاق خاصی از طرف فرابورس رخ نداد، در هر صورت چنین آمادگی وجود دارد که ظرفیت‌ها و قابلیت‌های سامانه واچار بررسی و برای آن تصمیم گرفته شود که آیا برای بازار مشتقه می‌توان از این سامانه استفاده کرد یا خیر.
* از آنجا که قرار است نظارت بر بازارگردان‌ها نیز به صورت سیستماتیک اجرا شود، با در نظر گرفتن حجم باری که به سامانه اضافه می‌شود، وضعیت قابل تداوم خواهد بود؟
میثم فدایی: نرم‌افزارهای خاصی برای بازارگردانی وجود دارد که از طریق آنها ایفای تعهدات قید شده در امیدنامه از سوی بازارگردان‌ها نظارت می‌شود. در همین راستا در هیأت مدیره فرابورس ایران گزارشی درخصوص درصد زمانی پوشش تعهدات بازارگردان در تمامی لحظات تهیه شده است. انتشار این گزارش که در آن عملکرد بازارگردان‌ها سنجیده شده و نشان می‌دهد تا چه میزان به تعهدات خود اشراف داشته و آن را ایفا کرده‌اند منوط به موافقت سازمان بورس و اوراق بهادار است. در همین حال یکی دیگر از اقدامات لازم در حوزه سامانه‌های نظارتی، افزایش سرعت گزارش‌گیری از سامانه‌ها ست که در حال حاضر شرکت مدیریت فناوری بورس تهران توسعه آن را بر عهده دارد.
* علت اختلال در معاملات روز ۸ فروردین از نظر شما چیست؟
روح الله دهقان: به‌طور مستقیم اختلال به زیرساخت‌ها یعنی به مسائل و تجهیزات سخت‌افزاری مربوط می‌شد، حدود شش سال است که سامانه معاملاتی فرابورس بر روی این زیرساخت قرار دارد و کار می‌کند بنابراین ممکن است مستهلک شود و راهکارهای جایگزین برای زمان اختلال سامانه مانند جایگزین شدن سیستم دوم و استفاده از Back up ها در برخی مسائل در دسترس نباشد و کل مجموعه نتواند آن سرویس را بدهد. اتفاقی که در آن روز افتاد این بود که به خاطر فشارهای سامانه نظارتی بر روی زیرساخت‌ها چون سامانه نظارتی بزرگ است و حجم زیادی از اطلاعات داخل آن قرار دارد دسترسی ماشین‌های مجازی به ذخیره‌ساز دچار قطعی مقطعی شده بود درنتیجه تمام ماشین‌های مجازی با وجود اینکه جایی برای Back up دارند، وارد اختلال شدند.
تقریبا از ساعت ۱۱ روز بعد سامانه معاملاتی آماده بود اما نه آماده معامله، چون باید برخی فرآیندهای Post Session و Pre Session انجام می‌شد تا سامانه آماده معامله شود که تا ساعت ۱۵ بعدازظهر طول کشید یعنی فرآیندهایی که در روز عادی از ساعت ۱۷-۱۶ شروع و ۲۱-۲۰ تمام می‌شود را بعد از ۱۱ ظهر شروع می‌کردیم تا سامانه برای روز معاملاتی بعدی آماده شود. درنتیجه اتفاق زیرساختی است یعنی سخت افزار در لحظه fail و تمام راهکارها مانند Back up که از قبل پیش بینی شده از دسترس خارج می‌شود، بنابراین شرح رویداد به‌طور خلاصه به این صورت بود که زیر ساخت افزاری دچار مشکل و برگرداندن زمان‌بر شد.
* چرا به این نقطه رسیدیم که چنین اتفاقی برای سامانه معاملاتی با این حساسیت رخ دهد؟
روح الله دهقان: شاید این موضوع ربطی به بخش‌های فنی نداشته باشد و به برخی تصمیمات مدیریتی که گاه به موقع گرفته نمی‌شود، بستگی دارد و ریسک fail شدن را به سامانه‌ها نزدیک‌تر می‌کند، ما به عنوان بخش فنی براساس استانداردها گاهی می‌توانیم این دست از اتفاقات را پیش‌بینی کنیم، وقتی از سخت‌افزاری شش سال استفاده می‌شود، درست است که کار می‌کند اما دیگر برای سرویس‌های حساس قابل اعتماد نیست و باید از این زیرساخت برای کارهایی که حساسیت کمتری دارند، استفاده کرد. در سال ۹۸ و ۹۹ با افزایش شدید معاملات، سامانه نظارتی با رشد عجیبی مواجه شد چون باید اطلاعات وارد سامانه نظارتی می‌شدند و بعد از آن ناظر می‌توانست بر روی آن نظارت انجام دهد، از زمانی به بعد زیرساخت موجود دیگر پاسخگوی این سامانه نبود، باید به سراغ تهیه زیرساخت جدید می‌رفتیم و این سامانه نظارتی را منتقل می‌کردیم.
نصب و راه‌اندازی سامانه نظارتی جدید در دی ماه ۱۴۰۰ انجام و بخشی از سامانه هم منتقل شد، بخش باقی مانده بر روی سیستم فرابورس دردسر ایجاد و گاهی سیستم‌ها را دچار کندی می‌کرد بنابراین در چنین فرآیندی باید تمام و زیرساخت‌ها منتقل شود.
بعد از مطرح شدن بحث سامانه نظارتی جدید که اغلب هم تولید شرکت مدیریت فناوری بود، مأموریت اول اینکه بار از سامانه فرابورس برداشته و به جای دیگری منتقل شود اما به‌یکباره صورت مسئله عوض شد و گفتند باید سامانه نظارتی جدید ایجاد شود نه اینکه سامانه موجود را تغییر داد، معمولا فرآیندهای تصمیم‌گیری در حوزه فناوری اطلاعات مخصوصا زمانی که نهاد تصمیم‌گیرنده دید فنی ندارد دچار چالش می‌شود مثلا خرید زیرساخت سامانه نظارتی از اسفند ۹۸ کلید خورد، در دی ۱۴۰۰ تجهیزات آن نصب و راه‌اندازی شد، حدود یک سال و ۱۰ ماه به دنبال این بودیم که مراجع و اشخاصی که تصمیم نهایی را می‌گیرند، قانع کنیم که این تصمیم خوبی است و چون هیأت مدیره شرکت فناوری اطلاعات بورس تهران برخی موارد را با سازمان بورس هماهنگ می‌کند در نهایت سازمان بورس در این موارد تصمیم می‌گیرد چون وقتی ابعاد تصمیم‌گیری از حدی بزرگتر می‌شود به تبع ریسک‌ها هم افزایش پیدا می‌کند به هر حال نهادهایی وجود دارند که به دلیل اینکه در جریان جزئیات نیستند چنین تصمیماتی را نقد و بررسی و درمورد آنها سؤال می‌کنند بنابراین تأیید آنها زمان‌بر و مشکل‌ساز می‌شود.
* با مقایسه بورس و فرابورس می‌بینیم که بیشتر اختلالات برای فرابورس است، چرا بورس قطع نشد؟ آیا به پیچیده‌تر بودن نظارت بر فرابورس ارتباط دارد؟
روح‌الله دهقان: سامانه نظارتی بین بورس و فرابورس مشترک است فقط دسترسی آنها فرق می‌کند و علت اینکه فرابورس قطع شد اما بورس نه این است که سخت افزار بورس دو سال جدیدتر است و اگر اقدامی برای آن صورت نگیرد دو سال آینده بورس هم به همین وضعیت دچار می‌شود.
سخت افزار فعلی در سال ۹۴ خریداری و در آن زمان اولین فاز جداسازی دو سامانه اتفاق می‌افتد یعنی گپ سرورهای سامانه فرابورس از بورس جدا و فرابورس با نصب و راه‌اندازی سخت‌افزار تازه تهیه شده وارد محیطی جدید و همچنین به زیر ساخت مجازی منتقل می‌شود، قبل از آن سرورهای بورس تهران بر روی سرورهای فیزیکی بودند و سامانه کاملا فیزیکی نگهداری می‌شد و در کنار این فاز جداسازی نیازهای سامانه نظارتی هم ایجاد می‌شود بنابراین ماشین‌های سامانه نظارتی هم را بر روی زیرساخت موجود ایجاد می‌کنیم، در سال ۹۴ و ۹۵ حجم اطلاعات سامانه نظارتی در این ابعاد حال حاضر بزرگ نبود دو سال بعد سخت‌افزار جدیدتر خریداری می‌شود و این موضوع همراه است با مطرح شدن به روز رسانی سامانه در سال ۹۶ که نسخه جدید آن برای بورس تهران بر روی سخت‌افزارهای جدید و در محیط مجازی نصب می‌شود بنابراین عمر بورس و فرابورس از نظر سخت‌افزاری دو سال با یکدیگر فاصله و ماشین‌های سامانه نظارتی در این قسمت وجود ندارد.
* از نظر پوشش تعداد تراکنش مشکلی ایجاد نمی‌شود؟
روح‌الله دهقان: بورس ظرفیت تراکنش بالاتری دارد چون سخت‌افزار آن قوی‌تر است، بنابراین تعداد تراکنش در ثانیه بالاتری را پشتیبانی می‌کند.
* در هفته‌های اخیر برخی اختلالات هم در شرکت تدبیرپرداز اتفاق افتاد که بیشتر برای حقوقی‌ها بوده است؟
هانی شهری: اختلال مربوط به کدهای سبدگردان بود که روز شنبه ۶ فروردین برای تمامی کارگزاری‌ها و بازارگردان‌ها بر روی سبدها اتفاق افتاد که فقط بازارگردان‌ها مشکل داشتند و اختلالی برای صندوق‌ها اتفاق نیفتاد البته این اختلال همچنان وجود دارد اما بسیار کمتر شده است.
مهرداد رجبی: در حال حاضر از روی پرتفوی‌هایی که از سمات برای اورجینال آپدیت دریافت می‌کنیم، یک سری کد و یک سری هم سهام و حق تقدم آن در آنها وجود دارد که اوریجین سهم و حق تقدم آن باهم متفاوت است مثلا سهم شش و حق تقدم آن یک است و به یکباره هم این اتفاق رخ می‌دهد.
روح‌الله دهقان: اولویت‌بندی سامانه معاملاتی براساس قیمت، نوع مشتری و زمان است و از نظر سیستم باید بازارگردان برای سفارش در قیمت یکسان انتهای صف قرار بگیرد که با سایر سفارشات تداخل نداشته باشد. قبلا کد بازارگردان "ذذذ" و یک عدد ۵ رقمی بود که این باعث می‌شد در سیستم به عنوان بازارگردان تشخیص داده شود و از اطلاعات دریافت شده سپرده‌گذاری و کلاینت‌هایی که شبانه به سامانه معاملات منتقل می‌شود، نوع مشتری به روز شود که اگر بازارگردان در سامانه معاملاتی با کد "ذذذ" سفارشی را ارسال می‌کند در انتهای صف قرار گیرد.
* اختلال هفته دوم فروردین برای بازارگردان‌های رایان هم پیش آمد؟
مهرداد رجبی: این مشکل در همه کارگزاری‌ها اتفاق افتاد و مخصوص تدبیر نبود و ما از آن روز هر صبح برای رفع مشکل origin بازارگردان‌ها را آپدیت می‌کنیم که در ارسال سفارشات به مشکلی برنخورند.
*جناب دهقان ممکن است در طول زمان origin تغییر کند؟
روح‌الله دهقان: بله ممکن است یعنی مشتری عادی می‌تواند به بازارگردان تبدیل شود.
مهرداد رجبی: بروکر هم وجود ندارد؟
روح‌الله دهقان: از بروکر استفاده نمی‌شود چون هنوز کسی نتوانسته کارگزار معامله‌گر بگیرد یعنی با کد کارگزاری همچنان کسی کارگزار معامله‌گر نیست که اگر کارگزاری خود سفارشش را فرستاد جای دیگر قرار بگیرد البته سامانه چنین قابلیتی را دارد اما اولویت آن با بقیه فرقی نمی‌کند، اتفاقی که افتاده بود اینکه بعد از مدتی structure کد بازارگردان در سپرده‌گذاری تغییر کرد و دیگر "ذذذ" نبود بلکه bfm بود و چون در فرآیند انتقال اطلاعات از معاملات دیده نشده بود سفارش کدهای bfm با مشتریان عادی تداخل پیدا کرد یعنی اگر بازارگردان سفارش می‌گذاشت مانند مشتری عادی در صف قرار می‌گرفت و وارد معامله می‌شد که نباید این اتفاق می‌افتاد. درباره این موضوع نامه‌ای در اسفند ماه به سازمان بورس ابلاغ کردیم که نظر شما چیست و باید با bfm چه رفتاری شود، مشتری عادی است یا مانند کد "ذذذ" با آن رفتار کنیم که سازمان گفت اینها بازارگردان هستند و باید origin آنها با بازارگردان یکسان شود.
* موضوع اولویت آخر قرار داشتن سفارشات بازارگردان‌هاست که در آخرین دستورالعمل بازارگردانی آمده بود...
روح‌الله دهقان: بله درسته آمده بود اما اطلاعی از کد bfm نداشتیم و در بررسی‌هایی که کردیم با سفارشات داخل سیستم مواجه و بعد از بررسی متوجه شدیم که اوریجین آنها مانند بقیه است و باید براساس مستندی آپدیت کنیم. در روز بعد از آن که اختلال پیش آمد همکاران bfm ها را آپدیت و اوریجین آنها را تغییر دادند یعنی از حالت مشتری عادی به حالت بازارگردان تبدیل شدند، هسته معاملات زمانی که سفارش فرستاده می‌شود در header سفارش کد origin را می‌گیرد یعنی OMS باید کد اوریجین را در سفارش خود بفرستد و در آن مشخص کند که برای چه شخصی و با کدام اوریجین سفارش می‌فرستد و این موضوع را کنترل کند یعنی هر سفارشی برچسب داشته باشد که برای کلاینت است یا بازارگردان و یا کد گروهی، قبلا چنین قابلیتی وجود نداشت و از سال ۹۶ به بعد برای سامانه معاملات این قابلیت شکل گرفت که بتواند کنترل کند.
* یعنی آن تغییر برچسب‌ها برای سامانه قابل شناسایی نبود؟
روح‌الله دهقان: خیر چون دوستان با برچسب متفاوت می‌فرستادند و هسته معاملات سفارش‌ها را بر می‌گرداند و omsها از این تغییر خبر نداشتند.
مهرداد رجبی: نحوه خبردار شدن omsها هم به این‌صورت بود که از اطلاعات پرتفویی که هر روز از سمات دریافت می‌کنیم برای یک کد دو اوریجین متفاوت دریافت می‌شود که باعث مشکل شده است.
* در حال حاضر omsها تمام این تغییرات را اعمال کردند و دیگر با چنین مشکلی مواجه نمی‌شوند؟
روح‌الله دهقان: به‌نظر می‌رسد که اصلاح کردند و دیگر مشکل ندارند، اما شاید برخی از آنها در ترکیب پرتفوی با اختلال مواجه شوند.
مهرداد رجبی: در ابتدا یک سری سهم ۶ است و برخی حق تقدم‌ها هم یک است که در نهایت هم به یک ختم می‌شود، در حال حاضر یک درست است یا ۶؟
روح‌الله دهقان: اتفاق انجام شده این بود که مشتری‌هایی که با کد "ذذذ" شروع می‌شود و یا ابتدای آنها bfm است، بازارگردان هستند و oms ها هم می‌توانند اوریجین آنها را به ۶ آپدیت کنند و سفارش را با ۶ بفرستند بنابراین با این روش رفع اختلال شد.
هانی شهری: به خاطر همین موضوع نمی‌توانستیم به روز رسانی کنیم و به روز رسانی را بصورت دستی انجام دادیم، اما در حال حاضر وبا به روز رسانی هسته معاملات ورفع باگهای آن مشکلی وجود ندارد.
* در نهایت همه این بار به شرکت سپرده‌گذاری می‌رسد، مشکل دستی بودن پست ترید حل نشدنی است؟ چرا فرآیند از ساعت ۱۵ تا ۲۰ طول می‌کشد؟
روح‌الله دهقان: پست ترید دیگر دستی نیست و در حال حاضر تا حدود ۱۵:۳۰ بعدازظهر که معامله انجام می‌شود یعنی اوراق باقی می‌ماند و هنوز بازار تمام نشده است، بعد از آن وارد فاز نظارت می‌شویم یعنی ناظر زمانی می‌خواهد بنابراین ما کاری برای انجام دادن نداریم چون معاملات را به پست ترید منتقل کردیم و ممکن است ناظر به هر دلیلی تصمیم به ابطال بگیرد، معمولا اگر اتفاق خاصی رخ ندهد باید تا ساعت ۱۸ بعدازظهر سیستم را تحویل دهند. تقریبا از سال ۹۹ پست ترید آنلاین شده است، تا شش ماه اول سال ۹۸ که رشد بازار شروع شد، مجبور شدیم همزمانی را بیشتر کنیم یعنی کارهای معاملات و پس از معاملات را باهم مخلوط کنیم که به بازار فردا صبح برسیم بنابراین صبر می‌کردیم معاملات ساعت ۱۲ تمام شود باتوجه به اینکه تعداد معاملات بالایی هم نداشتیم تا حدود ساعت ۱۵ نظارت بود و بعد از آن فرآیند انتقال معاملات به پس از معاملات شروع می‌شد چون در اثر معاملات دارایی افراد جا به جا می‌شود و برای مباحث تسویه می‌رود یعنی پول بین کارگزار، خریدار و فروشنده جا به جا و کارمزدها هم کم می‌شود، این دو اتفاق باید رخ دهد و اولویت هم اینکه معاملات سیستم معاملات باید به پس از معاملات منتقل شود یعنی در سامانه پس از معاملات ریجستر شود، شرکت مدیریت فناوری ساعت سه کار ریجستر را شروع می‌کرد که گاهی تا ساعت ۱-۱۲ نصف شب هم ریجستر کردن معامله طول می‌کشید بنابراین سیستم را عوض کردیم و از حالت file base به message base تبدیل کردیم یعنی پیام جابه‌جا می‌شود.
در حال حاضر که ساعت ۹ صبح معاملات شروع می‌شود از ساعت ۹:۱۰ پیام‌های معاملاتی سامانه معاملات برای سامانه پس از معاملات می‌رود و ثبت کردن معاملات شروع می‌شود یعنی تغییرات دارایی همزمان انجام می‌شود و در زمان انجام معاملات هم تغییرات دارایی در پس از معاملات انجام می‌شود اما نهایی نمی‌شود تا زمانی که ناظر، بازار را تحویل دهد.
قبلا صبر می کردیم ناظر بازار را تحویل و بعد عملیات ثبت را شروع می‌کردیم یعنی فرآیند ابطال در سامانه پس از معاملات نداشتیم چون معاملات نهایی را ما منتقل می‌کردیم، کاری که علاوه بر دریافت پیام و ثبت انجام شد اینکه برای فرآیند ابطال، معاملات را در سامانه پس از معاملات هم می‌دیدیم چون ناظر ممکن بود تشخیص دهد این معامله را نمی‌خواهد و ابطال کند، بنابراین مجبور بودیم در پست ترید هم دوباره دارایی را برگردانیم.
حدود ساعت ۱۵:۳۰ که بازار تمام می‌شود به‌صورت معمول بین ساعت ۱۷ تا ۱۸ باید بازار را تحویل دهند، معمولا بورس تهران زودتر تحویل می‌دهد و زمان فرابورس بیشتر است اما حداکثر زمان آن ساعت ۱۸ است که باید بازار را تحویل دهند، از آنجا وارد دو فرآیند جدا از هم می‌شویم یعنی سامانه پس از معاملات برای کارهای نهایی کردن جا به جایی دارایی‌های خود و ایجاد فایل مخصوص برای دادن به سیستم تسویه می‌رود و سامانه معاملات هم وارد فاز post session می‌شود؛ و سامانه‌های نظارتی را به روز می‌کند که به‌صورت معمول و معقول باید تا حدود ساعت ۲۱ شب سامانه معاملاتی بسته شود و برای روز معاملاتی بعد آماده شوند.
در بازار موجود که حدود یک میلیون معامله در روز انجام می‌شود باید تا ساعت ۲۱ شب تمام شود البته ساعت ۲۱ شب در سال ۹۸ برای ۳۰۰-۲۰۰ هزار معامله بود اما در حال حاضر با یک میلیون معامله در روز تا ساعت ۲۱ شب جمع می‌شود و این به واسطه توسعه‌هایی بود که در سامانه موجود انجام شده به همین دلیل دیگر فرآیند دستی به آن مفهوم نیست و همزمان با اینکه سامانه پس از معاملات هم کار خود را انجام می‌دهد، باید بستری، مشتری‌ها و دارایی‌های جدید تأیید شده از سامانه پس از معاملات دریافت کند. این کار هم از ساعت ۲۰ انجام و پس از آن سامانه معاملات به روز می‌شود یعنی موارد توقیف شده، توثیق شده، نقل و انتقال قهری شده، تعریف مشتری جدید و تعویض کد مشتری منتقل و سامانه معاملات برای ورود به فرآیند معاملات روز بعد به روز می‌شود.
* درمورد سامانه‌های نرم‌افزاری شرکت سپرده‌گذاری توضیح می‌دهید. با توجه به این مشکلات برای شما چه اتفاقی می‌افتد؟
محمود حسنلو: اصولا نباید برای شرکت سپرده‌گذاری اتفاق خاصی رخ دهد چون کل کار آفلاین و با سامانه پس از معاملات است، در سامانه معاملات هم هر اتفاقی رخ دهد بر آن اساس پیش می‌رویم.
* اگر فرض کنیم زمانی حجم معاملات آنقدر بالا رود که بازار به روزی ۵۰ هزار میلیارد تومان برسد، سامانه آفلاین با مشکلی مواجه نمی‌شود؟
محمود حسنلو: باتوجه به بهبودها و توسعه‌هایی که مهندس دهقان گفتند، پارسال هم که کارگزاری‌ها می‌گفتند دارایی از سپرده‌گذاری به روز نشده است بیشتر مشکلات از انتقال سامانه معاملات به سامانه پس از معاملات و به‌روز رسانی آن است که این مشکل را مدیریت فناوری رفع کرد و بعد از آن که معاملات ثبت و پرتفوی به روز شد ما معاملات را واکشی کرده و عملیات تسویه را شروع می‌کنیم، سامانه تسویه ما سال ۹۸ به روز رسانی شده است، مشکلی با سرعت نداریم و در حال حاضر حدود دو میلیون معامله را در کمتر از یک ساعت تسویه می‌کنیم.
* یعنی کار شما تا ساعت ۲۱ شب طول نمی‌کشد؟
محمود حسنلو: ما منتظر شرکت مدیریت فناوری می‌مانیم که تحویل دهند و بعد از آن حدود یک تا دو ساعت کار داریم. روح الله دهقان: اتفاقی که در سامانه معاملات در تعطیلات خرداد ۱۴۰۰ رخ داد که البته زیر ساخت آن فروردین ۱۴۰۰ تهیه شد اینکه پست ترید از ماشین‌های قدیمی به یک سری ماشین‌های سخت‌افزاری جدید منتقل شد که Performance آن کاملا متفاوت است و ماشین‌های قبلی برای سال ۹۳-۹۲ است.
* دو سال گذشته که حجم معاملات بازار در حال رشد بود، گفتید اگر روزی ارزش معاملات بازار به بالای ۲۰ هزار میلیارد تومان برسد، نمی‌دانم این سامانه‌ها جواب می‌دهد یا خیر، الآن دیگر چنین نگرانی ندارید؟
روح‌الله دهقان: اکنون هم در پس از معاملات و هم در معاملات رکورد ۳۰ هزار میلیارد تومان و ۵ میلیون معامله در روز را بدون نگرانی پشتیبانی می‌کنیم، فرآیند پس از معاملات بسیار به سرعت سخت افزار و دیسک بستگی دارد، ماشین‌های قدیمی دیسک‌های معمولی و cpu های قدیمی داشتند چون سرعت پردازش وهاردها هم پایین بود، ماشین جدیدی که خرداد زیر بار سامانه پس از معاملات رفت تمام دیسک‌ها ssd هست بنابراین سرعت انتقال اطلاعات به شدت افزایش پیدا می‌کند یعنی چند ده برابر می‌شود و cpu هم که به روز ترین نسل موجود در بازار است.
* در سامانه سپرده‌گذاری هم این به‌روز رسانی اتفاق افتاد؟
روح‌الله دهقان: خرید ماشین‌ها با شرکت سپرده‌گذاری و نصب و راه‌اندازی با شرکت مدیریت فناوری بود.
* زمانی که استفاده از الگوریتم توسعه یابد ممکن است بسیاری از افراد بخواهند معاملات الگوریتمی انجام دهند که این حجم بار دیگری ایجاد می‌کند، آیا oms ها این آمادگی را دارند؟
روح‌الله دهقان: الگوریتم‌ها تا جایی که به حالت HFT نرسد خطری از نظر بار بر روی سامانه معاملات ندارد، ممکن است الگوریتم از دیدگاه ناظر بازار عدالت بازار را مخدوش کند چون سرعت تصمیم‌گیری آن از مغز انسان بیشتر است. عدالت در بازار نگرانی ناظر بازار است چون می‌گوید الگوریتم سریع‌تر تصمیم می‌گیرد و عدالت را بهم می‌ریزد. از نظر سامانه‌ای و زیرساختی الگوریتم جایی ایجاد نگرانی می‌کند که HFT باشد، در بازار ما باتوجه به میزان کارمزد معاملات که ۱.۵ درصد از مبلغ است، HFT کارایی نخواهد داشت و ربطی به زیرساخت فنی ندارد.
* ممکن است زمانی مجبور شویم که کاهش کارمزد هم داشته باشیم؟
روح‌الله دهقان: صرفا بحث کاهش کارمزد نیست مثلا روی آپشن‌ها الگوریتم می‌تواند فعال باشد اما آپشن‌ها عمق ندارند.
هانی شهری: از نظر عملکردی هر نوع محدودیتی کل الگوریتم‌ها را خدشه‌دار می‌کند، الگوریتم‌هایی که به‌صورت نرمال در دنیا کار می‌کنند براساس تریدهایی است که از طریق هوش مصنوعی انجام می‌دهند و تصمیماتی می‌گیرد و هیچگونه محدودیتی ندارند، در هیچ جا شما دامنه نوسان و محدودیت ارسال ۳۰۰ میلی ثانیه وجود ندارد و این قبیل محدودیت ها الگوریتم ها را عملا از کار می اندازد.
* آیا زیرساخت‌های فناوری آماده توسعه الگوریتم‌ها هستند؟
هانی شهری: بله، زیرساخت‌های فناوری شرکت‌های OMS آمادگی توسعه الگوریتم را دارند و می‌توانند در اختیار شرکت‌های ارائه دهنده مدل‌های الگوریتمی که مجوز سازمان را دارند قرار دهند در واقع یک قرارداد سه جانبه بین شرکت ارائه دهنده زیرساخت یا همان OMS و شرکت ارائه دهنده الگوریتم وشرکت کارگزاری یا صندوق‌ها منعقد می‌شود.
مهرداد رجبی: تقریبا بازارگردانی ۲۵۰ نماد را از طریق الگوریتم انجام می‌دهیم.
* تاکنون الگوریتم‌ها با مشکل مواجه نشدند؟
مهرداد رجبی: بالأخره ممکن است هر سیستم نرم افزاری گاهی دچار اختلال شود اما به صورت نرمال نه چنین موردی وجود ندارد، مدل بازارگردانی موجود در ایران اینگونه است که مجوزهایی می‌گیرند و ذی‌نفعانی وجود دارند که سقف دارایی و موجودی آنها دیگر اجازه نمی‌دهد که کار بازارگردانی انجام دهند چون با منابع محدود مالی و تعدادی که در اختیار آنها می‌گذارند شروع به کار بازارگردانی می‌کنند و بسیاری از شرکت‌های بازارگردان که به تعهدات خود عمل نکردند هم به خاطر این مسئله است چون صندوق بازارگردان منابعی دارد که باید این منابع ریالی و موجودی تعدادی سهم را تأمین کند و بسیاری از مواقعی که به تعهدات خود عمل نمی‌کنند به این خاطر است که سهم و منابع مالی ندارند اما در آن زمانی که منابع کافی دارند معمولا به تعهدات آنها اعمال می‌شود.
موضوعی که وجود دارد اینکه یک صندوق بازارگردانی که ۵۰ نماد دارد در تعهدات خود گفته که هر دو دقیقه یکبار سفارشاتی را به هسته معاملات ارسال می‌کنم که این به صورت دستی نشدنی است اما الگوریتم‌های بازارگردان برای انجام تعهداتش کمک می‌کند. آنجایی که بازارگردان در دامنه قیمت سهم بین خرید و فروش در رنج تعریف نشده، دخالت می‌کند که عرضه و تقاضا بهم نزدیک و معاملات انجام شود، هر لحظه این را حساب می‌کند که بین سفارش عرضه و تقاضا فاصله چقدر است، آیا آن فاصله در دامنه مظنه وجود دارد که ورود پیدا کند یا نه. الگوریتم در این سناریو سفارشات متناسب با تعهدات بازارگردان بر هسته معاملات ایجاد می‌کند تا اینکه اپراتوری اصلی پشت سیستم باشد و این کار را انجام دهد.
* می‌توان برای نوسان‌گیری از الگوریتم استفاده کرد؟
مهرداد رجبی: الگوریتم‌ها در دنیا دو دسته هستند، یک سری تصمیم گیرنده که یا از هوش مصنوعی کمک می‌گیرند و یا استراتژی دارند و برخی هم الگوریتم‌های اجرا کننده هستند مثلا فرض کنید شرکتی حقوقی تصمیم گرفته تعدادی سهم را در بازار بفروشد پس تصمیم را گرفته و اجرا به لحاظ سنتی اینگونه است که با معامله‌گر تماس می گرفت و می‌گفت امروز ۲۰ میلیون خودرو برای من بفروش و معامله‌گر هم در طول بازار سعی می‌کرده بفروشد، فرض کنید معامله‌گر ۲۰ مشتری دارد چقدر می‌تواند در لحظه آن سهام خاص را برای فروش نظارت کند و مورد دوم اینکه بالأخره این اطلاعات بروز پیدا می‌کند و معامله‌گر اگر خود سهمی داشت هم می‌فروخت بنابراین الگوریتم کمک می‌کند تصمیمی که شرکت حقوقی گرفته به بهترین نحو انجام شود و کمترین اثر ممکن را بگذارد.
روح‌الله دهقان: طبق داده به نقطه‌ای نرسیدیم که بتوان این تفسیر را کرد که الگوریتم باعث اختلال می‌شود. وقتی سفارش ارسال می‌شود طبق دستورالعمل وقتی الگوریتم سفارش می‌گذارد باید برچسب بخورد و اینکه سازمان مجوز داده است براساس همین برچسب خاص آنها بود که این سفارشات به نیم درصد هم نمی‌رسد در حال حاضر هم به همین نحو است. گاهی می‌توان معاملات آنلاین انجام داد اما لگوریتم را سوار کرد که کسی متوجه نمی‌شود.
* oms ها فقط به مشتریان حقوقی می‌توانند الگوریتم ارائه دهند؟
مهرداد رجبی: خیر، سرویس را می‌توانیم بدهیم و سامانه الگوریتم محدودیت ندارد و می‌توان به حقیقی‌ها هم داد.
هانی شهری: شرکت‌های oms ارائه کننده مدل‌های الگوریتم نیستند ولی زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را فراهم می‌کنند و به شرکت‌های کارگزاری ارائه می‌دهند، کارگزاری‌ها هم موظف هستند، این سرویس‌ها را به اشخاص حقوقی بدهند.
محمود حسنلو: مشکل از جایی شروع می‌شود که نهادهای نظارتی سعی می‌کنند نظارت کنند اما کار را دچار مشکل می‌کنند، نمی‌توان مقابل الگوریتم ایستاد چون از روی ما رد می‌شود. باید قبول کرد معاملات الگوریتمی وجود دارد و باید امکان دسترسی apiها به همه داده شود، درست است که نگران زیرساخت هستیم اما همه که به یکباره استفاده نمی‌کنند بلکه به تدریج رشد می‌کند و باید خود را وفق دهیم. اشخاص حقیقی که برنامه می‌نویسند با UI آنلاین به سادگی می‌توان در رباتی که بر روی کانتر ایجاد می‌شود کلیک را شبیه‌سازی کرد که در نظارت شخصی متوجه نمی‌شود. این موضوع باعث فشار می‌شود چون از ابزار نامناسبی برای هدف توجیه پذیر ایجاد شده است به همین دلیل مسئله ۳۰۰ میلی ثانیه مطرح شد که ربات سرخط زن نداشته باشد. درنتیجه برای نظارت درست باید الگوریتم به همه داده شود.
* برای رفع این موضوع می‌شود کاری کرد؟
روح‌الله دهقان: نه چون نمی‌توان بر روی کلاینت تمامی افراد وسیله‌ای نصب کرد برای اینکه ببینیم ربات دارند یا خیر، اگر الگوریتم به همه داده شود، هزینه دور زدن آن افزایش پیدا می‌کند.
* آیا حذف امکان سرخطی زدن ابتدای صبح به نفع کل بازار نیست؟
روح‌الله دهقان: سرخطی به خاطر دامنه نوسان است و برداشتن دامنه نوسان به نفع زیرساخت است، هر زمان که به بدنه فنی اعتماد و توانستند کار خود را انجام دهند اصولا هم اتفاقات خوبی افتاده و هم از اتفاقات بد جلوگیری شده است اما به‌طور کلی نمی‌توان گفت که سامانه‌ای وجود دارد که هیچ وقت fail نمی‌کند.
- ملیکا حمزه‌ئی - خبرنگار