سال ۱۳۹۹ درحالی که جذابیت و ظرفیت‌های بازار سرمایه به مردم برای سوق دادن آنها به این بازار نشان داده می‌شد، دولتمردان وعده عرضه سه صندوق دولتی در قالب ETF را دادند و بر این اساس قرار شد صندوق نخست بانکی و بیمه‌ای، صندوق دوم پالایشی و صندوق سوم خودرویی و فلزی باشد. دولت با این کار قصد داشت باقی مانده سهم خود در برخی بانک‌ها، بیمه‌ها، پالایشگاه‌ها، شرکت‌های خودرویی و فولادی را با عرضه در بازار به مردم واگذار کند. این صندوق‌ها با ۲۰ تا ۳۰ درصد تخفیف به مردم واگذار شد و هر ایرانی دارای کد ملی می‌توانست خریدار آنها باشد.
دولتمردان به زعم خود با فروش سهام شرکت‌های دولتی به دنبال توزیع ثروت میان همه اقشار جامعه بودند، نکته‌ای که در آن زمان وزیر اقتصاد به آن تأکید می‌کرد همچنین اعلام کرد که با توجه به تخفیف ۲۰ درصدی صندوق‌های ETF دولتی اگر فردی پنج میلیون تومان سهام پالایش یکم خریداری کند، یک میلیون تومان تخفیف خواهد گرفت و در واقع به میزان یک میلیون تومان از ثروت بهره‌مند خواهد شد.
فراز و فرودهای دارا و پالایش
سرانجام باتوجه به وعده‌های داده شده، صندوق اول با نام دارایکم در اوایل تابستان سال ۱۳۹۹ عرضه و در سوم تیرماه همان سال قابل معامله شد، وزارت امور اقتصادی و دارایی از طریق این واگذاری، به نمایندگی از دولت، باقی مانده سهام خود در بانک‌های ملت، تجارت و صادرات ایران و بیمه‌های البرز و اتکایی امین را واگذار کرد. در پذیره‌نویسی این صندوق بیش از چهار میلیون نفر مشارکت داشتند. بازدهی دارایکم همزمان با روزهای صعودی بازار سرمایه رشد چشمگیری داشت و تا ۲۰۰ درصد سود هم پیش رفت. سوددهی آن حتی با وجود سقوط شدید شاخص کل بورس همچنان پابرجا ماند البته عمر این سود طولانی نبود و سقوط‌های مکرر بورس این صندوق را قرمز رنگ کرد.
دولت در مرحله دوم در حال آماده‌سازی صندوق ETF خودرویی بود که به دلایل نامعلومی لغو شد البته احتمالا اختلافات وزیر اقتصاد و وزیر نفت به لغو این عرضه دامن زد. در مرحله بعد صندوق پالایشی یکم بعد از کش و قوس‌های فراوان در روزهای نه چندان خوب بازار در آذرماه سال ۱۳۹۹ عرضه شد که در ۱۶ روز معاملاتی نیمه دوم آذر ۱۳۹۹ فقط سه روز مثبت بود و در سایر روزها روندی نزولی داشت. صندوق پالایش یکم که با قیمت ۱۰ هزار تومان عرضه شد ارزش آن در پایان دو سال گذشته با افت ۹ درصدی همراه شد و در پایان دی ماه ۱۳۹۹ هم با افتی ۵۴ درصدی نسبت به قیمت گشایش، به پنج هزار تومان رسید یعنی سهامداران پالایشی یکم با زیان ۵۰ درصدی مواجه شدند. به‌طور کلی از همان ابتدا روند سوددهی پالایشی‌یکم با دارایکم متفاوت بود، این صندوق که عرضه آن با اختلاف بین وزارت نفت و اقتصاد کلید خورد در روزهای ریزشی بازار به ۵۰۰۰ تومان، یعنی نصف قیمت روز عرضه نیز رسید بنابراین با اینکه پالایشی یکم در قیمت سقف عرضه شد اما معامله آن همزمان با روزهایی شروع شد که بازار هنوز در مسیر اصلاح و تعادل قرار داشت. به عبارتی می‌توان گفت صندوق پالایش یکم بیشتر توزیع زیان بود تا توزیع ثروت چون در ۳۳ روزی که نماد آن در حال معامله بود تنها ۷ روز مثبت معامله شد. در همان روزهای سرد سال ۱۳۹۹ بود که بازارگردان این نماد هم از اتمام پول خود برای حمایت از پالایش خبر داد بنابراین در شرایطی که کارشناسان، سرمایه‌گذاری در صندوق‌هایی مانند ETF ها را راهکاری مؤثر در کاهش ضرر سهامداران می‌دانستند اما سرمایه‌گذاری در آنها به شدت با ریسک همراه بود.
ضرر سهامداران دارا و پالایش جبران می‌شود؟
براساس آمارهای به‌دست آمده بازدهی دو صندوق "دارایکم" و "پالایش" از تیر ماه ۱۳۹۹ تا فروردین ماه ۱۴۰۱ به ترتیب منفی ۴۶.۷۵ و منفی ۲۷.۶۲ است، به همین دلیل سازمان بورس و اوراق بهادار برای نزدیک شدن صندوق‌های قابل معامله دولتی (دارایکم و پالایشی یکم) به ارزش ذاتی و رونق دوباره آنها پیشنهادهایی را به عنوان راهکار ارائه و در هیأت مدیره خود تصویب کرد که اجرایی شدن آن منوط به تصویب شورای عالی بورس است.
- بیشتر بخوانید:
چرا پالایشگاهی بخریم ؟ / سه مولفه موثر بر بازار سرمایه
راهکارهای سه‌گانه سازمان بورس و اوراق بهادار
۱. اشخاص غیردولتی سهامدار این صندوق‌ها باید بتوانند در صندوق‌ها اعمال رأی کنند. قبل از این تنها دولت امکان تأثیرگذاری مستقیم در مجمع صندوق‌ها را داشت اما سایر سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی امکان مشارکت در تصمیم‌گیری را نداشتند.
۲. سازمان بورس در پیشنهادی دیگر مطرح کرد که این ETF ها به صندوق‌های فعال و بخشی تبدیل شوند یعنی صندوق‌ها می‌توانند ترکیب سبد سهام را تغییر داده و بازارگردان نیز داشته باشند، این در حالی است که در گذشته در سبد سهام صندوق پالایش یکم تنها ۴ نماد شتران، شپنا، شبندر و شبریز و در سبد سهام صندوق دارایکم نمادهای وبملت، وبصادر، وتجارت، اتکام و البرز وجود داشت و با مدیریت غیرفعال (عدم امکان تغییر در تعداد سهام موجود و خرید و فروش نماد جدید) اداره می‌شد اما با اجرای پیشنهاد حاضر امکان تغییر ترکیب سبد سهام و استفاده از پتانسیل بازارگردان هم برای آنها فراهم خواهد شد.
۳. امکان فروش واحدهای ممتاز صندوق "دارایکم" و "پالایش" در مزایده‌ای و واگذاری آن به بخش خصوصی برای جذب نقدینگی بیشتر دیگر پیشنهاد مطرح شده در این خصوص است که این پیشنهاد نیز در راستای پیشنهاد اول بوده و امکان فروش واحدهای ممتاز برای جذب منابع جدید و همچنین به کارگیری در اداره صندوق به منظور افزایش قدرت مانور سرمایه‌گذاری مطرح شده است. بر این اساس پیش‌بینی می‌شود با اجرایی شدن این پیشنهادها، صندوق‌های دارایکم و پالایش یکم به ۹۵ درصد از ارزش ذاتی خود برسند.
زمان مناسب نبود
داوود رزاقی، مدیرعامل شرکت تأمین سرمایه نوین در پاسخ به این پرسش که علت عملکرد ضعیف صندوق پالایشی یکم را چگونه ارزیابی می‌کنید، گفت: به نظر می‌رسد در مورد صندوق پالایشی یکم زمان پذیره نویسی مناسب انتخاب نشده است و همزمان با افت بازار مصادف شد.
وی ادامه داد: از سوی دیگر نیز مدیریت این صندوق غیرفعال است یعنی امکان خرید و فروش سهام و همچنین اصلاح و بهینه کردن پرتفوی وجود ندارد. رزاقی درمورد اثربخشی راهکارهای سه‌گانه سازمان بورس و اوراق بهادار برای نزدیک شدن صندوق‌های قابل معامله دولتی (دارایکم و پالایشی یکم) به ارزش ذاتی و رونق دوباره آنها، گفت: در صورت اضافه کردن بازارگردان، تغییر دارنده واحدهای ممتاز و همچنین ایجاد فرصت‌های آربیتراژی با امکان تخصیص سهام متناسب با میزان دارنده واحدهای عادی، جاری کردن ارزش بلوک سهام موجود در صندوق و حق رأی آنها به نظر نمی‌رسد قیمت معاملاتی به ارزش NAV نزدیک شود.
الزام وجود بازارگردان
محمدبختیار نصرآبادی، مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری توسعه توکا در پاسخ به این پرسش که چرا در برهه‌ای فاصله NAV صندوق از قیمت آن ادامه‌دار شد، تصریح کرد: این اختلاف در صندوق دارایکم مدتی پس از شروع معاملات ثانویه اتفاق افتاد و همچنان تداوم دارد چون صندوق رکن بازارگردان ندارد و تقریبا صندوق سهامی را تبدیل به شرکت سرمایه‌گذاری کرده است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا بعد از ادامه‌دار بودن این فاصله عملکرد آنها غیرقابل قبول بوده است، گفت: عملکرد صندوق‌ها مطابق با سهامی که داشتند قابل بررسی است یعنی اگر صنعت بانکداری عملکرد خوبی داشت به تبع دارایکم هم با رشد همراه بوده است و برعکس، همچنین برای صنعت پالایشی و صندوق پالایشی یکم هم به همین نحو است. به گفته وی عملکرد این دو صندوق وابسته به ذات بازار است به‌طور مثال زمانی NAV دارایکم ۱۸ تومان و قیمت بر روی ۱۵ تومان بوده است امام در شرایط بد بازار NAV از ۱۸ به روی ۱۵ و قیمت بازار هم ۱۲ شده است درنتیجه این متناسب با شرایط بازار بوده است. این کارشناس بازار سرمایه با اشاره به راهکارهای عنوان شده توسط سازمان برای نزدیک شدن NAV این صندوق‌ها به قیمت بازار گفت: سازمان چند راهکار ارائه کرده است که یکی از آنها مسئله بازارگردانی است و دیگری فروش یونیت‌های صندق به سایر خریداران و یا حقوقی‌هاست که در این مورد یا سهامداران حقوقی بزرگ را برای داشتن حق رأی یونیت هولدر ممتاز کنیم و یا مسئله‌ای که در اساسنامه آمده اجرا شود که گفته شده به ازای هر یک دهم درصدی که شخصیتی حقیقی یا حقوقی سهامدار شود حق رأی از یونیت هولدر ممتاز گرفته و به یونیت هولدر عادی داده می‌شود که سهامدار حقوقی بزرگ انگیزه داشته باشد.
نصرآبادی افزود: در حال حاضر این دو صندوق منفعل هستند یعنی به‌صورت قانونی اجازه اینکه ترکیب دارایی‌های خود را دستکاری و سهم خرید و فروش کنند را ندارند بنابراین با پیشنهاد ارائه شده مبنی بر اینکه اجازه این کار را داشته باشند هم موافق هستم و هم مخالف، مخالف از این جهت که صندوق پالایشی است و سهم‌های پالایشی در آن وجود دارد، اگر منظور سازمان این است که سهم‌هایی که مقطعی خوب هستند را خریداری کنند که دلیل ندارد اجازه داده شود پالایش را به فروش برسانند و سهامی مانند خودرویی، بانکی و ... خریداری کنند چون از نام صندوق پالایش و مخصوص همین صنعت است اما منفعل بودن صندوق آزاردهنده است، بنابراین با آزادسازی سهام صندوق در بخش آزاردهنده موافقم.
مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری توسعه توکا در تبیین مورد آزاردهنده گفت: در صندوق‌های سرمایه‌گذاری ETF سازوکاری وجود دارد که وقتی قیمت بازار ۱۲ اما NAV ۱۵ است بازارگردان با خرید در قیمت پایین شرایط را به سمت تقاضای بیشتر سوق می‌دهد، در این شرایط و با وجود اتمام منابع بازارگردان، دستور ابطال داده می‌شود آن هم با NAV ۱۵ تومان! او تصریح کرد: اگر پول واریز شود دوباره بازارگردان با قیمت ۱۳ تومان آنقدر خرید می‌کند که قیمت و ارزش خالص دارایی به هم برسد حالا سؤال اینجاست که اگر بازارگردان دوباره دستور ابطال داد، مدیر صندوق پولی برای پرداخت دارد؟ اینجا درست همان نقطه‌ای است که صندوق باید اجازه خرید و فروش داشته باشد تا بتواند نیاز بازارگردان را تأمین کند.
- ملیکا حمزه‌ئی - روزنامه نگار