جنگ روسیه و اوکراین مناسبات طبیعی در بازارهای کالایی را برهم زد و زمینه صعود قیمت کامودیتی‌ها را در بازارهای جهانی فراهم کرد. ترکش‌های این جنگ به بازار کالایی ایران نیز سرایت کرد. قیمت پایه اغلب محصولات برای عرضه در بازار فیزیکی بورس کالای ایران برمبنای قیمت جهانی یا صادراتی این محصولات تعیین می‌شود و بر همین اساس جنگ روسیه و اوکراین و صعود قیمت در بازارهای جهانی به شکل مستقیم بر بازار داخل نیز اثرگذار شد.
درحالی‌که قیمت جهانی یک مؤلفه تعیین قیمت پایه است، روی دیگر سکه تعیین قیمت پایه محصولات برای عرضه در بازار فیزیکی بورس کالای ایران نوسان نرخ ارز است. در شرایطی که قیمت جهانی کامودیتی‌ها متأثر از تبعات جنگ در اروپای شرقی جهشی قابل‌ملاحظه داشت، نوسان نرخ ارز در بازار داخل نیز بر افت‌وخیز قیمتی در بازار داخل افزود.
سیگنال افزایش قیمت در بازارهای جهانی عموماً مؤلفه‌ای در جهت ترغیب متقاضیان کالا برای خرید سریع‌تر محصول تلقی می‌شود. بررسی روند معاملات کالاهای پایه، به‌خصوص در بخش مواد اولیه صنعتی و شیمیایی نیز از افزایش خرید از سوی متقاضیان مصرفی و سرمایه‌ای در زمان به وجود آمدن روند رو به رشد قیمتی در بازارهای جهانی حکایت دارد. در واقع با ایجاد جریان افزایشی در بازارهای کالایی متقاضیان مصرفی ترجیح می‌دهند که خریدهای خود را افزایش داده تا اندکی از رشد قیمت جهانی مصون بمانند. درعین‌حال ایجاد جریان افزایشی در بازارهای جهانی به‌خصوص اگر برآوردها از استمرار جریان صعودی حکایت داشته باشد نیز باعث می‌شود تا سرمایه‌گذاران برای حفظ ارزش سرمایه به خرید در بازارهای مالی و کالایی روی آورند.
بورس‌های کالایی در دنیا مجهز به ابزارهای مالی متعدد برای جذب نقدینگی سرمایه‌گذاران هستند و عموماً این ابزارها که شامل معاملات آتی، گواهی سپرده کالایی، صندوق‌ها و... می‌شود متقاضیان سرمایه‌ای را به خود جذب می‌کند. ظرف سال‌های اخیر نگاه سرمایه‌گذاران در بازارهای جهانی به انواع کالاها از محصولی مصرفی به محصولی سرمایه‌ای و مصرفی تغییر کرده است؛ بنابراین معاملات مالی در بازارهای کالایی گسترش قابل‌ملاحظه‌ای داشته به نحوی که در شرایط کنونی فروش محصول در بازار آتی می‌تواند به قیمت در بازار فیزیکی نیز جهت بدهد.
جنگ روسیه و اوکراین با توجه به ایجاد تورم در بازارهای کالایی زمینه افزایش استقبال از محصولات عرضه‌شده در این بازارها را فراهم کرد و ازآنجاکه پیش‌بینی‌ها از اختلال در بخش عرضه و ادامه‌دار شدن تورم کالایی حکایت داشت، بر تمایل سرمایه‌گذاران برای خرید مصرفی و سرمایه‌ای در بازارهای کالایی دنیا در بخش معاملات با تحویل فیزیکی و معاملات آتی افزوده شد.
درحالی‌که انتظار می‌رفت این جنگ تأثیری مشابه در معاملات بورس کالای ایران بگذارد، اما در بخش معاملات گروه صنعتی چنین نشد. البته این جنگ افزایش قیمت در بازار داخل را به همراه داشت اما این سیگنال جریان افزایشی قیمت نتوانست به رونق در حجم معاملات گروه محصولات صنعتی منجر شود و به این ترتیب بازارهای کالایی کشور پیش از شروع رکود به فاز رکود تورمی فرورفت. به این ترتیب در شرایطی که تحلیلگران جهانی نسبت به بروز رکود تورمی در اقتصاد جهانی هشدار می‌دهند، بازار محصولات صنعتی ازجمله شمش، مقاطع فولادی و سایر فلزات پایه به وضعیت رکود تورمی گرفتار شده‌اند. وعده سیاستگذار برای کنترل قیمت در بازار داخل از مهم‌ترین دلایل دعوت بازار داخل به رکود ظرف هفته‌های اخیر بود، عدم هماهنگی میان وزارت صمت و بورس کالا در تصمیم‌گیری نیز مزید بر علت شد و به تعمیق رکود در این بازار دامن زد.
اما بررسی روند معاملات در بخش گروه پتروشیمی حاکی از آن است که با شروع جنگ در اروپای شرقی بر حجم معاملات این بخش افزوده شده است. پیش‌بینی افزایش قیمت با سیگنال رشد قیمت جهانی مهم‌ترین دلیل افزایش خرید در این بازار بود.
با وجود این تبعات اقتصادی این جنگ و تورم جهانی چندان نتوانست به تعمیق بازار مالی بورس کالای ایران منجر شود؛ این در حالی است که تورم کالایی در بازارهای جهانی به افزایش حجم معاملات آتی در بازارهای جهانی به‌خصوص در بخش محصولات کشاورزی منجر شد. اما عدم تعریف یا کمبود سررسید در معاملات بازار مالی بورس کالا باعث شد تا فرصت صعود قیمت‌های جهانی نیز نتواند نقدینگی قابل‌توجهی به بازار مالی بورس کالای ایران رهسپار کند.
نوسان نرخ ارز موضوع دیگری است که همواره پتانسیل بالایی برای اثرگذاری در بازارهای مالی و کالایی کشور دارد. به این ترتیب معامله‌گران بازارهای داخلی ظرف حدود دو ماه و نیم سپری شده از شروع جنگ روسیه و اوکراین، از بازار ارز نیز سیگنال می‌گرفتند. در شرایطی که سیگنال ارزی و سیگنال نوسان قیمت جهانی هم‌سو و افزایشی باشد، بر میزان خرید در این بازار افزوده می‌شود، اما زمانی که نرخ ارز حرکتی خلاف جهت نوسان قیمت جهانی دارد، بازار داخل دچار تلاطم بیشتری شده و ذهنیت معامله‌گران بازار با سرعت بیشتری تغییر می‌کند.
ظرف روزهای ابتدایی شروع جنگ روسیه و اوکراین اگرچه نوسان قیمت جهانی، متقاضیان بازار مالی و فیزیکی را به افزایش خرید ترغیب می‌کرد، اما نرخ ارز با احتمال حصول نتیجه در توافق برجام رو به کاهش گذاشته که این موضوع ترمز تقاضا در بازار داخل را کشید. اما ظرف روزهای ابتدایی ماه مه در شرایطی که جنگ ادامه دارد، حصول توافق برجامی نیز بی‌نتیجه مانده و این بی‌نتیجه ماندن توافق برجام باعث شده تا بر تمایل معامله‌گران برای خرید افزوده شود. به هر ترتیب نوسان نرخ ارز، پیش‌بینی‌پذیری بازار کالایی داخلی را دشوارتر از بازار جهانی کرده که این موضوع بر سردرگمی فعالان بازار داخل اضافه می‌کند.
حمله روسیه به اوکراین در روز ۲۴ فوریه تمامی مناسبات بازارهای کالایی جهانی را در سال ۲۰۲۲ مختل و زمینه صعود قیمت کامودیتی‌ها را در بازارهای جهانی فراهم کرد. این در حالی بود که پیش از شروع جنگ در اروپای شرقی و با توجه به فروکش پاندمیک کرونا در دنیا، اغلب مؤسسات معتبر بین‌المللی پیش‌بینی می‌کردند که امسال زمان آرامش بازارهای کالایی باشد. برآورد روزهای کم‌تلاطم در بازار کامودیتی‌ها با توجه به تبعات جنگ روسیه و اوکراین و تحریم اقتصادی وضع‌شده علیه روسیه به منظور توقف جنگ، غلط از آب درآمد.
جنگ در اروپای شرقی، صعود قیمتی در اغلب گروه‌های کالایی را به دنبال داشت و تبعات این جنگ گریبان مردم در کشورهای مختلف را گرفت. روسیه و اوکراین پیش از شروع جنگ سهمی اثرگذار در تأمین بازار کامودیتی‌ها داشتند و این جنگ با اختلال در عرضه زمینه رشد قیمت در بازارهای کالایی را فراهم کرد. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی در دنیاست، این کشور جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت، گندم، کودهای کشاورزی، فلزات و انواع‌واقسام محصولات پایه است.
روسیه سهمی بسزا در تأمین انرژی کشورهای اروپایی دارد. پیش از شروع جنگ، دولت‌های غربی روسیه را به وضع تحریم در صورت آغاز حمله به اوکراین تهدید می‌کردند. با شروع جنگ تهدید به تحریم به شکل گام‌به‌گام تصویب و اجرایی شد اما وابستگی کشورهای اروپایی به سوخت‌های فسیلی روسیه باعث شده تا اتحادیه اروپا نتواند با گذشت حدود دو ماه و نیم از آغاز جنگ تحریم قابل‌توجهی در بخش انرژی برای روسیه وضع کند. اما وضعیت در خصوص امریکا متفاوت بود و این کشور توانست هرگونه مبادلات تجاری در بخش انرژی با روسیه را متوقف کند. زغال‌سنگ تنها سوخت فسیلی است که اتحادیه اروپا ظرف دو ماه و نیم سپری شده از سال جاری تحریمی اثرگذار بر واردات آن از روسیه وضع کرد. با وجود این تحریم اقتصادی روسیه، کشورهای اروپایی را در خرید سوخت از روسیه دچار چالش کرد و به این ترتیب این جنگ به اوج‌گیری قیمتی گروه کالایی انرژی منجر شد.
صعود قیمتی گروه انرژی از جهش قیمتی در سایر گروه‌های کالایی نیز حمایت کرد. افزایش نرخ انرژی از سویی هزینه حمل کالا را افزایش داد و از سوی دیگر به رشد هزینه تولید کامودیتی‌ها منجر شد و از این منظر زمینه رشد قیمتی در بازارهای جهانی را فراهم کرد. درعین‌حال روسیه سهمی اثرگذار در تأمین بازار جهانی سایر کامودیتی‌ها نیز دارد. روسیه و اوکراین در مجموع حدود ۳۰ درصد بازار صادراتی گندم دنیا را در اختیار دارند. این جنگ از سویی با اختلال در بخش عرضه گندم زمینه صعود قیمت این محصول استراتژیک را فراهم کرده و از سوی دیگر وقوع جنگ در خاک اوکراین باعث شده تا از میزان برداشت گندم در این کشور و کاشت محصول جدید کاسته شود که این موضوع اختلال در بخش عرضه گندم را تبدیل به معضلی میان‌مدت و بلندمدت برای دنیا می‌کند و از این منظر از بالا ماندن قیمت گندم به عنوان محصولی استراتژیک به‌خصوص در کشورهای کم‌درآمد
حمایت می‌کند.
اوکراین کشوری حاصلخیز است که سهمی تأثیرگذار در تولید جهانی محصولات کشاورزی دارد. این کشور ازجمله بزرگ‌ترین تولیدکنندگان روغن‌های گیاهی در دنیاست و این جنگ به جهش نرخ روغن‌های گیاهی در بازارهای جهانی نیز منجر شده است. به این ترتیب جنگ روسیه و اوکراین به جهشی کم‌سابقه در بهای مواد غذایی و محصولات کشاورزی در دنیا منجر شده است. درعین‌حال روسیه ازجمله بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کودهای کشاورزی در دنیا بوده و این جنگ با محدودیت عرضه کود از سوی روسیه و رشد بهای انرژی، صعود قیمت کودهای شیمیایی را به دنبال داشته که این موضوع نیز سیگنالی افزایشی برای محصولات غذایی در دنیاست.
سهم روسیه و اوکراین در بازار کامودیتی‌ها تنها منوط به تأمین انرژی و مواد غذایی نمی‌شود. این کشورها و به‌خصوص روسیه جزو تولیدکنندگان فلزات پایه و فلزات کمیاب نیز هستند. روسیه سهمی ۶/۴۵درصدی از بازار پالادیوم و سهمی ۱/۱۵درصدی از بازار پلاتین دارد. درعین‌حال روس‌ها در سال گذشته میلادی عرضه حدود ۶ درصد نیکل و حدود ۵ درصد آلومینیوم و ۵/۳ درصد مس را در اختیار داشتند.
سهم روسیه و اوکراین در بازار آهن و فولاد نیز غیرقابل‌کتمان است. روسیه و اوکراین به ترتیب سالانه حدود ۱۰۷ میلیون تن و ۷۷ میلیون تن سنگ‌آهن تولید می‌کنند که این رقم حدود ۸ درصد تولید جهانی این محصول را تشکیل می‌دهد. البته سهم این دو کشور در تأمین بازار جهانی سنگ‌آهن در مقایسه با تولیدکنندگان بزرگی همچون استرالیا و برزیل اندک شمرده می‌شود؛ اما این به آن مفهوم نیست که درگیری روسیه و اوکراین به بازار آهن و فولاد ضربه نمی‌زند. برآوردهای قبلی مؤسسات بین‌المللی از مازاد عرضه ۵ میلیون تنی سنگ‌آهن در سال ۲۰۲۲ حکایت داشت که این رقم برای این بازار چندان قابل‌توجه نیست و بنابراین انتظار می‌رفت که امسال بازار سنگ‌آهن در وضعیت نسبتاً متعادل باشد. در این شرایط حمله روسیه به اوکراین احتمال کاهش عرضه سنگ‌آهن را مطرح کرده که این موضوع از رشد قیمتی در این بازار حمایت کرد.
روسیه و اوکراین جزو تأمین‌کنندگان گندله و فولاد کشورهای اروپایی بودند. این جنگ عرضه آهن و فولاد از سوی روسیه و اوکراین به اروپا را مختل و زمینه صعود قیمت فولاد در قاره اروپا را فراهم کرد. رشد قیمت فولاد در منطقه اروپا باعث شد تا فولادسازان سایر نقاط دنیا ازجمله ترکیه به فکر کسب سهم از بازارهای صادراتی اروپا بیفتند. در ادامه هند و کشورهای آسیای شرقی نیز برای کسب سهم از این بازار دست به کار شدند که این موضوع با کاهش عرضه جهانی آهن و فولاد در سایر بازارهای جهانی از رشد قیمت در سایر بازارها حمایت کرد. به این ترتیب حمله روسیه به اوکراین نه‌تنها گریبان مردم این دو کشور را گرفت، که تبعات اقتصادی آن به سایر نقاط دنیا نیز تعمیم داده شد. افزایش قیمت انرژی، صعود بهای کالاهای صنعتی و جهش نرخ مواد غذایی از سویی بازارکالاهای صنعتی را در معرض رکود تورمی قرار داد و از سوی دیگر مردم دنیا را با بحران تأمین امنیت غذایی روبه‌رو کرد.
- راضیه احقاقی-روزنامه‌نگار