شاید کمتر زمانی مثل حالا، درآمدهای نفتی و بودجه به متغیرهای نامشخص پیوند خورده بود. از زمان تدوین لایحه بودجه ۱۴۰۱ تاکنون، عوامل مختلفی با تغییر روبه‌رو شده‌اند. در وهله نخست، فضای خوش‌بینی حاکم بر مذاکرات احیای برجام، جای خود را به دلسردی و ابهام داده است.
از طرف دیگر فضای بین‌الملل به‌شدت تنش‌آلود و متفاوت از زمان تدوین بودجه است و در نهایت قیمت نفت خام نیز با رکوردشکنی‌های عجیب‌وغریب، چشم‌اندازی سخت برای پیش‌بینی دارد. این سه عامل در کنار یکدیگر باعث شده‌اند سرنوشت درآمدهای نفتی در بودجه ۱۴۰۱ که برآورد شده بود حدود یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه با قیمت ۷۰ دلار به ازای هر بشکه بود با ابهام زیادی روبه‌رو باشد.
بودجه ۱۴۰۱ در روزهایی تدوین شد که شرایط از منظرهای مختلفی با شرایط فعلی تفاوت داشت. پاییز سال گذشته هم‌زمان بود با آغاز دوباره مذاکرات هسته‌ای. فضای حاکم بر این مذاکرات با خوش‌بینی همراه بود و از سوی دیگر فضای بین‌الملل نیز با تنش به‌خصوصی روبه‌رو نبود. خوش‌بینی به نتیجه مذاکرات به بازار نفت نیز تسری پیدا کرده و باعث کاهش قیمت هرچند اندک طلای سیاه در بازارهای جهانی شده بود. در همین زمان صندوق بین‌المللی پول در گزارشی نوشته بود که ذخایر ارزی ایران به دنبال افزایش صادرات نفت خام از ۴/۱۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ به ۴/۳۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ رسیده است. همه‌چیز آماده این بود که بودجه ۱۴۰۱ اگرچه در ظاهر با اتکا به صادرات حدود یک میلیون بشکه در روز، اما در باطن با نگاهی خوش‌بینانه به ارقام بالاتر صادرات نفت خام بسته شود. در نهایت در لایحه بودجه ۱۴۰۱ درآمدی ۳۰ میلیارد تومانی برای صادرات نفت خام و میعانات گازی در نظر گرفته شد.
محدودیت‌هایی به قدمت یک دهه
چالش درآمد حاصل از فروش نفت و وصول آن شاید از همان سال‌های ابتدایی کشف نفت در مسجد سلیمان با ایران همراه بوده است. مسئله نفت و کشاکش میان ایران و طرف حسابش که آن زمان شرکت نفت انگلیس بود، بعضاً کشاکشی مرگ‌بار بود که ترور حاجعلی رزم‌آرا نخست‌وزیر ایران در اواخر دهه ۲۰ یکی از تبعات آن بود. از همان دوران هم دولت‌های غربی می‌کوشیدند هرجا که سیاست‌های ایران را نمی‌پسندند از ابزار محدود کردن خرید که امروز اسم «تحریم» را به خود گرفته استفاده کنند. صادرات نفت خام ایران و به تبع آن درآمد نفتی در سال ۱۳۹۶ و پیش از این‌که دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری سابق ایالات متحده از توافق چندجانبه برجام خارج شود، رو به صعود بود. اقدام رئیس‌جمهور سابق امریکا در خروج از برجام اما صادرات و درآمد نفتی را با افتی شدید روبه‌رو کرد و باعث عدم شفافیت در ارقام شد.
پاییز سال گذشته و هم‌زمان با زمزمه‌های مربوط به لایحه بودجه ۱۴۰۱، کسی درست نمی‌دانست ایران چقدر نفت می‌فروشد و چه مقدار از درآمد حاصل از این فروش را می‌تواند وصول کند. جسته و گریخته آمارهای غیررسمی منتشر می‌شد و گمانه‌زنی‌هایی صورت می‌گرفت که شاید بتوان جدی‌ترین آن‌ها را مربوط به توییت عبدالناصر همتی رئیس کل سابق بانک مرکزی و کاندیدای دور سیزدهم ریاست‌جمهوری دانست. او آبان سال گذشته در حساب کاربری توییتر خود نوشت: «عراق ماه قبل روزانه ۲/۳ میلیون بشکه معادل ۶/۷ میلیارد دلار در یک ماه صادرات نفت داشت (بیش از کل سال ۹۹ ایران). ما نیز با برگشت دیرهنگام به برجام در تلاشیم با پنج واسطه ناهمگون و ذی‌نفع در خصوص تحریم‌ها با امریکا مذاکره و شاید به توافقی موقت برسیم. فرصت رشد اقتصاد را بیش از این از دست ندهیم.» هرچه که بود مسعود میرکاظمی رئیس سازمان برنامه و بودجه ارقام بودجه ۱۴۰۱ را «بدبینانه» و «با فرض ادامه تحریم‌ها» توصیف کرد. بودجه‌ای که او گفته بود صادراتی حدود ۲/۱ میلیون بشکه با قیمت ۶۰-۵۵ دلار به ازای هر بشکه در آن در نظر گرفته شده است.
این اظهارات در وضعیتی بیان شده بود که بهای نفت خام اگرچه رو به صعود اما از سطوح فعلی به مقدار قابل‌توجهی فاصله داشت و تلاش می‌کرد بتواند خود را در کانال ۸۰ دلار در هر بشکه تثبیت کند.
افزایش سهم صندوق توسعه از درآمدهای نفتی
سیاستگذاران و قانون‌گذاران طی فرآیند تدوین این بودجه همچنین نگاهی ایده‌آل‌گرایانه به استراتژی درآمد نفتی داشتند. نزدیکان به کمیسیون تلفیق از رسیدن سهم صندوق توسعه ملی به ۴۰ درصد و کاهش سهم دولت به ۵/۴۵ درصد صحبت می‌کردند.
بودجه ۱۴۰۰ براساس دو سناریو بسته شده بود که به دولت اجازه می‌داد اگر صادراتی کمتر از یک میلیون بشکه در روز داشته باشد ۳۸ درصد را به صندوق توسعه ملی اختصاص دهد و اگر صادرات زیر یک میلیون بشکه بود سهم صندوق را به ۲۰ درصد کاهش دهد. گمانه‌زنی‌ها در مورد درآمد نفتی بودجه ۱۴۰۱ از ۱۱ میلیارد دلار شروع شد اما تا رسیدن به اسفند سال گذشته و بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۱، اوضاع متفاوت شد. اعضای کمیسیون تلفیق برآورد از صادرات را به یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه در روز و رقم را به ۷۰ دلار در هر بشکه رساندند.
ادعا در مورد وصول درآمدهای نفتی
تنها چند ماه بعد از این‌که سکان وزارت نفت در دست تیم جدید قرار گرفت، صحبت‌هایی در مورد تغییر در فروش نفت خام مطرح شد. صحبت‌هایی کلی که با عباراتی مثل «توفیق» در فروش نفت مطرح می‌شدند و به نوعی مدعی بودند دولت سیزدهم موفقیت بیشتری در فروش و وصول درآمدهای نفتی نسبت به دولت پیش از خود داشته است.
آذرماه سال گذشته جواد اوجی وزیر نفت در حساب توییتر خود نوشت که با حضور در مجلس شورای اسلامی به نمایندگان گزارشی در مورد «افزایش قابل‌توجه فروش نفت، میعانات گازی و دیگر فرآورده‌ها» داده است. او همچنین یک‌بار دیگر باز هم در حساب توییترش عنوان کرد که وصول درآمدهای نفتی چند برابر شده که این اتفاق نتیجه افزایش صادرات نفت خام ایران و افزایش قیمت جهانی نفت خام بوده است.
در ادامه این صحبت به سطوح بالاتر هم رسید و سید ابراهیم رییسی رئیس‌جمهور در فروردین‌ماه ۱۴۰۱ مدعی شد که صادرات نفت خام ایران به سطح قبل از تحریم‌ها رسیده است. در مورد تغییرات در صادرات نفت خام ایران در این بازه زمانی، منابع معتبر بین‌المللی اظهارنظری نکردند اما گزارش ماه مارس سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام که شامل ارقام تولید کشورهای عضو اوپک است، نشان می‌داد که طبق آمار منابع ثانویه، تولید نفت خام ایران در فوریه به دو میلیون و ۵۴۶ هزار بشکه در روز رسیده است که در مجموع نسبت به متوسط فصل آخر سال ۲۰۲۱، افزایشی حدود ۱۰۰ هزار بشکه‌ای را نشان می‌داد.
مذاکرات در تونل فرسایش
از نخستین صحبت‌ها و دور اول مذاکرات تیم جدید وزارت خارجه ایران با ۱+۵ ماه‌ها می‌گذرد. در ماه‌های نخست بسیاری به یک توافق سریع‌الوصول خوش‌بین بودند، در ادامه این گمانه‌زنی مطرح شد که خبر احیای توافق قرار است عیدی سال ۱۴۰۱ به مردم ایران باشد، اما با طولانی‌تر شدن روند، مذاکرات کم‌کم از دغدغه جامعه خارج شد و جای خود را به مسائلی چون دغدغه‌های معیشتی داد.
یکی از متغیرهای این روند که به طور قطع نمی‌توان منکر تأثیر آن بر شرایط فعلی شد، جنگ روسیه یا آن‌طور که خود روس‌ها می‌گویند عملیات نظامی این کشور در اوکراین بود. این موضوع از دو جنبه بر چشم‌انداز صادرات و درآمدهای نفتی ایران تأثیر داشت. در وهله نخست به واسطه اعمال تحریم‌های شدید علیه روسیه از سوی کشورهایی که اغلب یکی از طرفین مذاکرات هسته‌ای بودند، جدل به مذاکرات نیز کشیده شد و در حالی که گفته می‌شد حتی اوپک قرار است در جلسه خود در مورد افزایش تولید نفت خام ایران بعد از تحریم‌ها صحبت کرده و تصمیم بگیرد، تردید نسبت به سرنوشت مذاکرات شدت گرفت. از سوی دیگر اما اعمال تحریم‌های نفتی روی روسیه به عنوان دومین صادرکننده نفت خام ایران، روزنه‌هایی را برای افزایش صادرات نفت خام ایران هرچند در اندکی ایجاد کرد. چندی پیش وال‌استریت ژورنال نوشت که چین واردات نفت خام خود از روسیه را مقداری کاهش داده است، اتفاقی که باعث شده است صادرات نفت خام ایران با ۱۵ درصد افزایش به ۷۵۰ هزار بشکه در روز برسد.
اما این عدد هنوز فاصله قابل‌توجهی با رقم صادراتی بودجه ۱۴۰۱ دارد و شاید بتوان گفت نصف برآوردهای این بودجه به حساب می‌آید. البته نمی‌توان از یک موضوع غافل شد: جهش کم‌سابقه نفت خام و تثبیت روی حدود ۱۱۰ دلار در هر بشکه
اوج‌گیری غافل‌گیرکننده طلای سیاه
سال ۱۳۹۴ و درست در روزهایی که ایران قصد داشت با استفاده از فضای بعد از برجام و افزایش صادرات نفت خام، درآمدهای نفتی خود را افزایش دهد، طلای سیاه وارد دورانی از رکود شد که به قدری شدت داشت که توانست روسیه و اوپک را بعد از دهه‌ها کنار هم قرار دهد.
نفت خام بعد از آغاز این همکاری اواخر سال ۲۰۱۶ تصمیم به همکاری گرفتند و قیمت نفت خام کم‌کم از سال ۲۰۱۷ وارد دوران بازیابی شد به شکلی که متوسط قیمت نفت خام برنت در این سال به ۶۰ دلار در هر بشکه نزدیک شد که افزایشی قابل توجه را نسبت به متوسط حدود ۴۰ دلاری سال ۲۰۱۶ نشان می‌داد. هر آنچه بر نفت گذشت، زمستان سال گذشته توانست قیمت را بعد از سال‌ها به ۱۰۰ دلار در هر بشکه نزدیک کند و برنت را از این سد عبور دهد. آتش جنگ روسیه و اوکراین هم سوخت لازم برای اوج‌گیری بیشتر نفت خام را فراهم کرد تا با نخستین صحبت‌ها در مورد احتمال تحریم نفتی روسیه از سوی غرب، توانست بهای نفت خام به حدود ۱۴۰ دلار در هر بشکه که بالاترین سطح طلای سیاه در ۱۲ سال گذشته است برسد.
درآمد نفتی ایران وابسته به متغیرهای پیش‌بینی‌ناپذیر
جواد اوجی وزیر نفت ایران چندی پیش گفت که درآمد نفتی ایران در سال منتهی به ۳۰ اسفندماه ۱۰ درصد رشد داشته است. هرازچندگاهی از افراد یا منابع خبری، چیزی در مورد افزایش و تغییر در درآمدهای نفتی منتشر می‌شود. اما آنچه برای بسیاری محل نگرانی است، نبود ثبات و پایه مشخص در روند فروش و وصول درآمدهای نفتی است.
اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با شدت گرفتن تحریم‌ها از یک‌سو و قدرت گرفتن نهادهای نظامی در اقتصاد از سوی دیگر، بیش از هر زمان دیگری غیرشفاف شده است. صادرات نفت خام، مشتریان، نحوه وصول و در نهایت درآمدهایی که قرار است سرنوشت بودجه ۱۴۰۱ را تعیین کنند نیز به یکی دیگر از فاکتورهای نامشخص تبدیل شده‌اند. فاکتوری که سرنوشت پرابهام مذاکرات، سرنوشت نامشخص تنش روسیه و اوکراین و در نهایت روند پیش‌بینی‌ناپذیر قیمت نفت، می‌تواند سناریوهای مختلفی را برای آن رقم بزند.
- نادی صبوری -روزنامه‌نگار