در تاریخ بیش از یک سده‌ای مبادله نفت، تاکنون دو بحران اساسی، گریبانگیر این ماده ارزشمند و تأثیرگذار بر جهان صنعت شده است. نخستین بحران در اکتبر سال ۱۹۷۳، هنگامی آغاز شد که اعضای سازمان کشورهای عربی صادرکننده نفت در واکنش به دخالت امریکا در جنگ بین اعراب و اسرائیل از فروش نفت خود خودداری کردند.
این تحریم خودخواسته به حدی بر بازار نفت مؤثر بود که با پایان یافتن آن در مارس ۱۹۷۴، قیمت نفت از بشکه‌ای ۳ دلار به حدود ۱۲ دلار افزایش پیدا کرد؛ یعنی جهشی حدوداً چهاربرابری. کمتر از پنج سال بعد و با آغاز زمینه‌های وقوع انقلاب در ایران و اعتصاب‌های گسترده کارمندان و کارگران شرکت نفت (و متعاقب آن حمله عراق به ایران)، تولید نفت ایران با کاهشی چشم‌گیر مواجه و برای مدتی، بازارهای جهانی را تحت‌تأثیر خود قرار داد به شکلی که قیمت نفت خام طی ۱۲ ماه به دو برابر یعنی حدود ۳۹٫۵ دلار در هر بشکه رسید.
بازگشت به این دو واقعه تاریخی مهم (و همچنین یادآوری بحران اقتصاد جهانی در سال ۲۰۰۹ و رخدادهای بهار عربی در ۲۰۱۱) به‌خوبی نشانگر اهمیت «تحولات آنی» در این بازار و میزان اثرگذاری کاهش ناگهانی و حذف سهم یک تولیدکننده بر قیمت طلای سیاه است؛ اتفاقی که برای روسیه پس از حمله نظامی این کشور به اوکراین رخ داده است تقریباً مشابهت ویژه‌ای با دو بحران اصلی مورداشاره دارد و از همین‌رو، تحریم گسترده و اجماع جهانی علیه این کشور، وضعیت بازار نفت را دست‌خوش تلاطمی جدی کرده است.
اجماع فراگیر علیه کرملین
اگرچه در آغاز جنگ اوکراین، روسیه و طرفداران آن، وابستگی عمیق اروپا به نفت روسیه را مانع اصلی کاهش سهم فروش نفت این کشور تلقی می‌کردند اما رفته‌رفته، شکل‌گیری اجماع هماهنگ و فراگیر برای اعمال تحریم‌های گسترده‌تر علیه روسیه ورق را برگرداند. روشن است که برای اروپا به عنوان منطقه‌ای که ۷۱ درصد از نیاز نفت خام خود را از طریق روسیه تأمین می‌کند، هرگونه تغییر در این رویه، تبعاتی جدی در پی خواهد داشت بااین‌حال، کمیسیون اروپا در تازه‌ترین اقدام خود، پیشنهاد «اعمال ممنوعیت تدریجی واردات نفت روسیه» را به اعضای خود ارائه کرده است. اتحادیه اروپا در ششمین بسته تحریم‌ها علیه مسکو برای افزایش فشار بر روسیه، ممنوعیت واردات نفت از این کشور تا شش ماه آینده و توقف واردات فرآورده‌های نفتی تا پایان سال میلادی جاری را پیشنهاد کرده است.
روسیه قبل از حمله به اوکراین روزانه ۱۱ میلیون بشکه تولید نفت و میعانات گازی داشت. این کشور همچنین روزانه ۸/۴ میلیون بشکه صادرات نفت و میعانات گازی و تقریباً ۳ میلیون بشکه صادرات محصولات نفتی انجام می‌داد که تحولات پساجنگ، این آمارها را دست‌خوش تغییر کرده است. دولت آلمان اخیراً اعلام کرده که وابستگی خود به نفت و گاز روسیه را تا حد قابل‌توجهی کاهش داده است. به اذعان آمارهای رسمی این کشور، تا پیش از وقوع حمله روسیه به اوکراین، آلمان ۳۵ درصد نفت موردنیاز خود را از روسیه وارد می‌کرد که این میزان طی دو ماه و نیم گذشته به ۱۲ درصد کاهش پیدا کرده است.
چشم‌انداز بازار
درحالی‌که گمانه‌زنی‌ها در مورد آینده قیمت نفت کماکان ادامه دارد اما رفتار بازیگران متعدد در پیش‌بینی قیمت نفت احتمالاً بیشترین تأثیر واقعی را در بر این بازار خواهد داشت. بااین‌حال، دو نهاد مالی سرشناس بین‌المللی، هر یک تحلیل‌های خاص خود را از تحولات مؤثر بر آینده قیمت نفت ارائه کرده‌اند. نهاد مالی بزرگ «جی‌پی مورگان» بر این باور است که کل تقاضای نفت در سال ۲۰۲۲ به طور متوسط حدود ۱۰۰ میلیون بشکه در روز خواهد بود؛ پیش‌بینی جدید «جی‌پی مورگان» در مورد قیمت نفت خام برنت اما ۱۱۴ دلار در هر بشکه در سه‌ماهه سال جاری و ۱۰۴ دلار در هر بشکه برای سال ۲۰۲۲ یعنی بدون تغییر باقی مانده است. با وجود این، این بانک پیش‌بینی کرده است که اگر یک میلیون بشکه دیگر در روز از میزان تولید جهانی کاهش یابد، قیمت نفت خام برنت می‌تواند ۱۸ تا ۳۵ دلار دیگر به ازای هر بشکه به بالاتر از قیمت هدف خود افزایش یابد. با این همه، این بانک در نهایت انتظار «بازار متعادل در سال ۲۰۲۲» را در پیش‌بینی خود منظور کرده است. «افزایش بیش از ۴۰ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱» نیز پیش‌بینی «بانک جهانی» در مورد بازار نفت برای سال آینده میلادی است. جزئیات تحلیل اخیر این نهاد مالی نشان می‌دهد که برآوردهای آن‌ها حاکی از آن است که «قیمت نفت خام برنت در سال ۲۰۲۲ به طور متوسط حدود ۱۰۰ دلار» تعیین خواهد شد. با وجود پیش‌بینی افزایش قیمت در سال بعد توسط بانک جهانی اما این نهاد، چشم‌انداز سال ۲۰۲۳ را با اندکی کاهش یعنی افت قیمت نفت حدود ۹۲ دلار برآورد کرده است. جالب این‌که نتایج نظرسنجی اخیر خبرگزاری رویترز از اقتصاددانان و تحلیلگران نفتی نیز نشان‌دهنده آن است که تحلیل خبرگان این حوزه بیشتر منطبق با پیش‌بینی بانک جهانی است؛ یعنی آن‌ها نیز قیمت نفت خام در سال جاری میلادی را به صورت میانگین در محدوده ۱۰۰ دلار در هر بشکه پیش‌بینی کرده‌اند.
- فرزین زندی -تحلیلگر «جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک»