ابزار مشتقه ازجمله ابزارهای نوین مالی است و به قرارداد یا اوراقی گفته می‌شود که ارزش آنها وابسته به ارزش اوراق بهادار، کالا، شمش یا ارز اصلی است و ارزش مستقلی ندارند.
پیمان آینده و اختیار معامله دو نوع از این ابزارها هستند که در بورس‌های معتبر جهان معامله می‌شوند. در معاملات این ابزارها، اصل دارایی جابه جا نشده و عملکرد قیمت آن ناشی از تغییرات قیمت کالای مربوط است. معامله در آن بازار به صورت دو طرفه بوده و با توجه به وجود اهرم در بازار، ابزاری مناسب به نظر می‌رسد هرچند در بازار سرمایه چندان با اقبال بالا روبه‌رو نبوده است. کارشناسان ساز و کار، مزایا و معایب و استفاده‌کنندگان از این ابزار را بررسی کردند.
مناسب برای نوسان‌گیران
حسن میثمی، مسئول معاملات مشتقه کارگزاری بورس بیمه ایران درمورد مزیت‌های ابزار مشتقه گفت: از مزیت‌های ابزار مشتقه می‌توان به دو طرفه و دارای اهرم بودن آن اشاره کرد. به بیانی دیگر، دوطرفه بودن این نوع ابزار بدان معناست که علاوه بر خرید از فروش هم می‌توان سود دریافت کرد. بر خلاف بازار سهام که یک طرفه است. در بازار دو طرفه این امکان وجود خواهد داشت که از طریق فروش، درآمد کسب کرد بنابراین، این موضوع می‌تواند برای بازار نزولی جذاب باشد.
وی افزود: به جز کالای کشاورزی کالای دیگری در بورس نداریم - البته متانول و نفتای سبک در بورس انرژی داریم- در حالی‌که در بورس‌های جهانی بسیاری از کالاها از جمله نفت و کالاهای حوزه انرژی در بورس فعالند. می‌توان از طریق قراردادهای آتی هم کنترل قیمت کرد و هم افراد با دید بلند مدت‌تری به معامله بپردازند. اینها از ویژگی‌های قراردادهای آتی است که سبب می‌شود افراد به سمت این بازار سوق پیدا کنند. میثمی اضافه کرد: در قراردادهای آتی کالا فقط زعفران، نقره و طلا را داریم که البته در بازار سهام هم در سهم‌های بزرگ برای نماد قراردادهای اختیار فروش و خرید فعال شده است. قراردادهای اختیار روز به روز در بازار سهام در حال افزایش است. به تازگی بر روی اوراق تسه هم قرارداد اختیار تعریف شده است که این موضوع باعث توسعه بازار می‌شود. قراردادهای اختیار فروش نیز که جزو ابزارهای نوین مالی برای ورود افراد حرفه‌ای بسیارکمک کننده است.
وی با بیان اینکه در حوزه قراردادهای آتی و اختیار کالا زیاد استقبال نشده، گفت: به عنوان مثال؛ معاملات آتی در ابتدا سکه بود اما با هجمه زیادی که سال ۹۷ وارد شد قراردادهای آتی سکه تعطیل شد و بعد از آن زعفران و سپس نقره و طلا به قراردادهای آتی اضافه شدند که استقبال زیادی از آنها نشد. به نظر می‌رسد متولیان بورس کالا دراین باره کوتاهی کردند وحتی با از بین رفتن التهابات نیز آن را پیگیری نکردند.
میثمی در رابطه با استفاده کنندگان این نوع ابزار توضیح داد: چند مدل سرمایه‌گذار می‌توانند از ابزارهای نوین مالی اختیار و آتی استفاده کنند؛ یک دسته نوسان‌گیران هستند، افرادی که می‌خواهند با چند برابر پول خود معامله کنند. دوم، افرادی چون کشاورزان که قصد تهیه و مصرف این کالا را دارند. گروه سوم، سرمایه‌گذارانی هستند که از اختلاف بین دو بازار نفع می‌برند. مسئول معاملات مشتقه کارگزاری بورس بیمه ایران در پایان تاکید کرد: بورس کالا در این زمینه منفعل عمل کرده که باعث کاهش حجم قراردادها در این بازار شده است. همچنین افراد ناآگاهی که بر بازار نظارت می‌کنند باعث دلزدگی مشتری‌ها از این بازار شدند که بورس کالا باید تلاش خود را در این زمینه افزایش دهد.
ابزاری برای مدیریت
محمدعلی رستگار، اقتصاددان گفت: ابزار مشتقه از جمله ابزارهای مالی است که عمدتاً بر مبنای یک دارایی پایه قرار دارد. به عبارتی ارزش آنها از ارزش دارایی پایه ایجاد می‌شود. ابزار مشتقه می‌تواند به منظور پوشش ریسک بازار یا پوشش ریسک اعتباری طراحی شده باشد. مشتقات اعتباری از نظر تعدد نسبت به مشتقات پوشش دهنده ریسک بازار کمترند. دارایی‌هایی که می‌توانند به عنوان دارایی پایه در این ابزارها مورداستفاده قرار گیرد بسیار متنوع‌اند و پرکاربردترین آنها شامل انواع سهام، ابزارهای درآمد ثابت (اوراق قرضه)، ارزها، انواع کالا، نرخ بهره، شاخص‌هاست.
وی درمورد انواع ابزارهای مالی افزود: سهام و اوراق قرضه در زمره ساده‌ترین اشکال ابزارهای مالی هستند که انتشار آنها در بازار اولیه (با هدف تامین مالی شرکت‌ها) بسیار پر کاربرد است. هرچند، امکان انجام معامله آنها در بازار ثانویه موجب نقدشوندگی و افزایش مطلوبیت برای سرمایه‌گذاران می‌شود، ولی نوسانات قیمتی و در نتیجه ریسک بازار برای این دارایی‌ها ایجاد می‌کند. در ابتدا، به منظور پوشش ریسک بازار، ابزارهای مشتقه ساده چون قرارداد آتی و آپشن اروپایی بر روی سهام و اوراق قرضه طراحی و به کار گرفته شد. با گذشت زمان اما سرمایه‌گذارانی با رفتار ریسک‌پذیری بالا، بر روی ابزارمشتقه سرمایه‌گذاری کردند. سرمایه‌گذاران می‌توانند به مدد ابزارهای طراحی شده توسط مهندسان مالی سطح ریسک و بازده پرتفوی خود را به روش‌های متنوعی تنظیم کنند. یکی از استراتژی‌های متداول در مهندسی مالی و مدیریت ریسک، استفاده از ابزار مشتقه است. ابزارهای مشتقه جزو ابزارهای مدیریت ریسک در بازارهای مالی قلمداد می‌شوند.
رستگار با بیان‌اینکه ابزارهای مشتقه بر اساس نوع دارایی پایه به دو دسته تقسیم می‌شوند، گفت: ابزار مشتقه کالایی شامل دارایی پایه یک کالا و یا یک شاخص است که خود بر حسب یک کالا تعریف می‌شود و ابزار مشتقه مالی شامل دارایی پایه است که می‌تواند سهام، اوراق قرضه، نرخ بهره و ارز، شاخص و یا حتی مشتقه‌ای دیگر باشد. او با اشاره به اینکه ابزار مشتقه از منظر پیچیدگی در طراحی می‌توانند ابزار متعارف (Plain Vanilla ) یا نامتعارف (Exotic ) باشند، توضیح داد: معروف‌ترین مشتقات متعارف عبارتند از قراردادهای/ پیمان‌های آتی (Futures Contract/ Forward Contracts)، قراردادهای اختیار معامله اروپایی و آمریکایی (Options)، تاخت یا قرارداد معاوضه‌ای (Swaps) و معروف‌ترین مشتقات نامتعارف نیز قراردادهای اختیار معامله برمودایی، آسیایی (Options)، قراردادهای ترکیبی شامل اختیارمعامله روی قرارداد آتی یا روی اختیار معامله(Options on Futures , Option on Options) و تاخت یا قرارداد معاوضه‌ایی غیر استاندارد (Non- standard Swaps) هستند. رستگار، متنوع بودن، قابلیت موضع معاملاتی دوطرفه، استفاده از اهرم مالی را از جمله مزیت‌های ابزار مشتقه ذکر کرد و گفت: در مقابل این ابزار با چالش‌هایی چون دشواری قیمت گذاری، ریسک بالا، امکان دست کاری در قیمت و در برخی بازارها و نقدشونده نبودن مواجه‌اند.
وی با بیان‌اینکه سه گروه اصلی در بازارهای مشتقه حضور دارند، تاکید کرد: دسته اول کسانی هستند که به دنبال مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری‌هایشان هستند. این گروه تلاش دارند با شناسایی میزان ریسک واقعی، آن را به سطح موردنظر خود برسانند. فرآیند مذکور معمولاً سرمایه‌گذاران را در جهت کاهش ریسک و حتی در برخی موارد از بین بردن کامل ریسک یاری می‌دهد، مورد اخیر که به از بین رفتن کامل ریسک می‌انجامد به مصون‌سازی یا پوشش ریسک موسوم است. دسته دوم مشارکت‌کنندگان در بازارهای مشتقه سفته‌بازان هستند.
این گروه برخلاف گروه اول، به استقبال ریسک می‌روند و تلاش دارند تا با پیش‌بینی جهت آتی قیمت‌ها سود ببرند. دسته سوم آربیتراژگران هستند که با رصد کردن بازارهای مختلف، به دنبال کسب سود از محل اختلاف قیمت اوراق مشتقه یکسان هستند. وی در پایان به آمار معاملات قراردادهای سلف استاندارد در بورس انرژی پرداخت و گفت: ارزش کل معاملات از تاریخ اردیبهشت ۱۳۹۴ تا تاریخ آذرماه ۱۳۹۷ برابر ۳۰،۵۰۵ میلیارد ریال بوده است. منابع استفاده شده در این بخش آمار منتشره در وب سایت بورس انرژی بوده است.
در تلاشیم معاملات مشتقه به حجم قابل قبولی برسد
علی نقوی، مدیر عامل بورس انرژی ایران در گفت‌وگو با هفته نامه اطلاعات بورس به جزئیات معاملات قراردادهای آتی در بورس انرژی پرداخت.
***
* چه تعداد قرارداد در بورس انرژی انجام شده است؟
از ۱۸ اسفندماه سال گذشته با انتشار قراردادهای متانول و نفتای سبک تابلوی معاملات آتی در بورس انرژی ایران راه اندازی شده و تا ۸ خردادماه ۳۶۶ قرارداد به ارزشی بالغ بر ۶۰ میلیارد ریال مورد معامله قرار گرفته است و با توجه به اینکه هنوز دوره طولانی از این قراردادها نگذشته است نمی‌توان ارزیابی دقیقی درباره موفقیت آن داشت.
* برنامه‌های بورس انرژی ایران برای استقبال بیشتر از این ابزار چیست؟
توسعه بازار مشتقه جزو مهمترین برنامه‌های بورس انرژی ایران است که سال گذشته از قراردادهای آتی رونمایی شد و پس از ابلاغ دستورالعمل معاملات اختیارمعامله، این ابزار را هم به سبد ابزارهای بازار مشتقه بورس انرژی اضافه خواهیم کرد.
توسعه این بازار با همکاری چند بخش صورت می‌گیرد. یک بخش آن در سمت سرمایه‌گذارانی است که می‌خواهند از این ابزار استفاده کنند و نسبت به آن آشنایی کمی دارند که تا به حال چندین دوره آموزشی که از طریق مرکز مالی ایران برگزار شده را حمایت کرده‌ایم و در حال برنامه‌ریزی انجام مجدد آن هستیم. ضمن‌آنکه برنامه‌های دیگری برای آشنایی بیشتر سرمایه‌گذاران با این ابزارها در دست تدوین داریم. بخش دیگر آن شرکت‌های کارگزاری هستند که با توجه به اینکه سرمایه گذاران در بازار سرمایه از مسیر شرکت‌های کارگزاری وارد بازار می‌شوند نیاز است تا این شرکت‌ها هم نسبت به بازاریابی و ارائه سرویس‌های متناسب با ابزارهای مشتقه به مشتریان خود اقدام کنند. بخش مهم دیگر توسعه زیرساخت‌های تسویه، محاسبه وجه تضامین و مدیریت ریسک مشتریان است که باید توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام شود و این شرکت در حال انجام آن است. در حال حاضر و براساس مصوبه هیات مدیره سازمان بورس مقرر شده تا زمان فراهم آمدن امکانات فنی توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، فرآیند به‌روزرسانی و محاسبه تضامین به سایر روش‌های مورد تایید اتاق پایاپای و بورس انجام گیرد که با توجه به ریسک‌های بالای معاملات قراردادهای آتی برخی از شرکت‌های کارگزاری تمایلی به پذیرش این ریسک نداشته و منتظر آماده شدن سامانه شرکت سپرده‌گذاری هستند.
بحث دیگر موضوع در سمت عرضه‌کنندگان کالاهاست و در این چارچوب باید عرضه کنندگان از قیمت‌هایی که در قراردادهای آتی کشف می‌شود برای فروش محصولات خود استفاده کنند که با توجه به پیچیدگی‌هایی که وجود دارد و همچنین لزوم اصلاح برخی از مقررات داخلی این شرکت‌ها این موضوع زمان بر خواهد بود که در این مورد بورس انرژی ایران در حال رایزنی و برگزاری نشست‌های آموزشی و توجیهی با عرضه کنندگان محصولات در بورس به منظور آشنایی بیشتر آنها با مزایای قراردادهای آتی و استفاده از ظرفیت‌های آن برای پوشش ریسک عرضه کنندگان است.
* ظرفیت‌های سایر نهادهای مالی در معاملات آتی چگونه است؟
در حال مذاکره هستیم تا سبدگردان‌ها هم با ظرفیت‌های قراردادهای آتی بورس انرژی آشنا شوند و همچنین سایر نهادهای مالی مانند شرکت‌های تامین سرمایه با اخذ مجوز صندوق کالایی امکان حضور سرمایه گذاران خرد را به صورت غیرمستقیم در این ابزار فراهم آورند.
راه اندازی معاملات گواهی سپرده کالایی بخش دیگری از اقداماتی است که می‌تواند در رونق بخشی به معاملات ابزارهای مشتقه کمک کند و با توجه به رفع محدودیت‌های مالیاتی معاملات ثانویه گواهی سپرده کالایی در حال پیگیری هستیم تا امسال از این ابزار رونمایی شود و شاهد معاملات گواهی سپرده بر روی انواع حامل‌های انرژی باشیم. ابزارهایی که ریسک‌های بالایی دارند مانند قراردادهای آتی در بازار سرمایه ایران خیلی جا نیفتاده‌اند ضمن آنکه هم ما و هم سایر ارکان باید در توسعه تکنولوژی برای رونق بخشی به این معاملات اقدام کنیم. در پایان انتظار ما از راه اندازی این بازار موفقیت زود هنگام آن نیست و به صورت گام به گام در حال حرکت هستیم تا معاملات به حجم قابل قبولی برسد.
- ملیکا حمزه‌ئی - خبرنگار
- شماره ۴۴۹ هفته نامه اطلاعات بورس