ایجاد بازاری متشکل برای فروش هر محصول به شکل شفاف و رقابتی براساس عرضه و تقاضا جزو اصول اولیه شکل‌گیری تمامی بورس‌های کالایی و بورس کالای ایران است. در واقع اگر فروش هر محصولی در بورس کالا براساس اصول این بازار انجام شود، می‌توان انتظار داشت که مواردی همچون کشف واقعی قیمت، شفافیت، حذف واسطه‌ها و... ماحصل معاملات در بورس کالا باشد.
این در حالی است که مداخلات دستوری تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران در روند معاملات این بازار مانع از موفقیت بورس کالا در ایجاد اهداف اولیه تأسیس شده و توزیع رانت به سود گروهی خاص از جیب بخشی دیگر را رقم خواهد زد. در واقع کاهش مداخلات دستوری در روند تنظیم بازار و بسنده کردن به ایفای صحیح مسئولیت یعنی نظارت صحیح در بخش عرضه، تقاضا و ایفای تعهدات در معاملات باعث موفقیت بورس کالا در فروش انواع محصولات خواهد بود.
شکل‌گیری بورس فلزات با هدف شفافیت و رقابت
نیاز به ایجاد بازاری متشکل و سازمان‌یافته برای فروش محصولات براساس عرضه و تقاضا به شکلی کاملاً شفاف عامل اصلی شکل‌گیری بورس کالای ایران در اوایل دهه ۸۰ شمسی بود. تنظیم بازارهای کالایی همواره یکی از اصول موردتوجه تمامی دولت‌ها بوده است؛ البته تنظیم بازارهای کالایی به‌خصوص در محصولاتی که تعدد تولیدکننده و مصرف‌کننده وجود دارد به‌سادگی امکان‌پذیر نبوده و بنابراین همواره این موضوع یکی از دغدغه‌های سیاست‌گذاران بوده است. در این رهگذر بورس‌های کالایی با ایجاد امکانی برای فروش محصول در بازاری شفاف و رقابتی به کمک سیاست‌گذاران در مسیر تنظیم بازارها آمده‌اند.
بورس کالای ایران نیز در اوایل دهه ۸۰ با هدف فروش محصولاتی ازجمله تیرآهن، میلگرد و... به منظور رفع ایراداتی همچون چندنرخی بودن قیمت فروش این محصولات در بازار داخل، عدم شفافیت در معاملات این حوزه، احتمال وجود فساد در برخی معاملات و در نهایت حمایت واقعی از تولیدکننده و مصرف‌کننده با عنوان بورس فلزات راه‌اندازی شد و شروع به کار کرد. درواقع دستیابی به اثرات مثبت فعالیت بورس‌های کالایی در اقتصاد، تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا با وجود مخالفت‌های جدی که وجود داشت بستر قانونی لازم را برای تأسیس و راه‌اندازی بورس‌های کالایی در کشور فراهم کنند.
حمایت از اقتصاد تولیدمحور
تشکیل بورس کالا و فعالیت این بازار براساس اصول بازار سرمایه مزایای متعددی را برای تولیدکننده، مصرف‌کننده و اقتصاد کشور به همراه دارد. در وهله اول راه‌اندازی بورس کالا و فروش محصول از طریق این بستر از نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص و نامناسب میان عرضه و تقاضا جلوگیری می‌کند؛ در بسیاری موارد میزان تولید یک محصول در کشور کفاف تقاضا را می‌دهد، اما نبود سیستمی جامع و شفاف برای تقابل عرضه و تقاضا باعث می‌شود تا هر بحرانی به نوسان قابل‌ملاحظه قیمتی در بازار منجر شود. این در حالی است که اگر بستری شفاف برای عرضه و تقاضا وجود داشته باشد و میزان عرضه و تقاضای معمول هفتگی، ماهانه و سالانه نیز مشخص باشد، معامله‌گران این امکان را دارند که هوشمندانه‌تر عمل کرده و با تعویق خرید در زمان بحران‌های مقطعی از نوسان قیمتی کاذب در امان بمانند.
در روش‌های سنتی فروش امکانی برای مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت‌ها وجود ندارد و همین موضوع باعث می‌شود تا صنایع تکمیلی با چالش ایمنی مواد اولیه روبه‌رو باشند، این در حالی است که ابزارهای معمول قابل‌استفاده در بورس کالا امکان مدیریت ریسک را برای عرضه‌کننده و خریدار فراهم می‌کند.
فقدان نظامی برای تعیین قیمت شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار از دیگر دلایل اصلی تشکیل بورس کالای ایران بود. در حالی که عدم توجه کافی به توسعه ابزارهای مالی قابل‌استفاده در بورس کالای ایران باعث شده تا بخشی از مزایای بالقوه این بازار، به بالفعل تبدیل نشود، اما تعیین قیمت شفاف در اغلب موارد به وقوع پیوسته است. البته در برخی برهه‌های زمانی متأسفانه شاهد اعمال دستورالعمل و بخش‌نامه‌های دستوری از سوی سیاست‌گذاران بوده‌ایم که این دستورات مانع عملکرد شفاف و رقابتی بورس کالا در تعیین قیمت شده‌اند. نمونه‌ای از این امر در اعمال سقف‌های قیمتی رقابتی در معاملات فولاد کشور چندین مرتبه تجربه شده که در هر مرتبه نیز نتیجه‌ای جز توزیع رانت نداشته و بروز مفاسد گوناگون در آن باعث شده تا پس از مدتی این مصوبات دستوری لغو شود، هرچند چنین مداخلاتی حتی در برهه‌های کوتاه زمانی نیز به زیان بخشی از زنجیره تولید و توزیع رانت از جیب بخشی از زنجیره تولید به سود گروهی خاص منجر شد و در نهایت نیز محصول ارزان به دست مصرف‌کننده نهایی نرسید.
مزیت دیگر فروش محصول در بورس کالا نظارت راحت و جامع بر روند معاملات و امکان پیگیری برای ایفای تعهدات به شکل متعهدانه است. فروش محصول از بستر بورس کالا امکان ایجاد بستر جامع اطلاعاتی از آمار تولید و تقاضا در بازار داخل را فراهم کرده که استفاده از آن مسیر توسعه صنعتی به شکل متوازن را نمایان می‌کند. در واقع اگر سیاست‌گذار از اطلاعات معاملات در بورس کالا به‌درستی بهره بگیرد، سیاست‌گذاری برای توسعه صنعتی هوشمندانه‌تر امکان‌پذیر می‌شود.
لطمه به کارایی بورس‌کالا با مداخلات دستوری
بررسی روند معاملات محصولات مختلف در بورس کالای ایران، از زمان پذیرش تاکنون حاکی از آن است که کاهش مداخلات دستوری سیاست‌گذاران عامل موفقیت این بازار بوده است. در واقع هر زمانی که سیاست‌گذاران عزمی برای تنظیم معاملات هر محصولی داشته و این هدف را با دخالت در سازوکار اصلی این بازار اجرایی کرده باعث شده تا از سویی به کارایی این بازار لطمه وارد شود و از سوی دیگر زمینه توزیع رانت به سود گروهی خاص فراهم شود و در نهایت نیز منفعت نهایی حاصل نشده است. در چنین شرایطی به حداقل رساندن مداخلات سیاست‌گذار در روند طبیعی بازار و نظارت بر صحت عرضه و تقاضا و روند معاملات و استفاده از داده‌های حاصل‌شده از معاملات این بازار برای تصمیم‌گیری در واردات، صادرات و برنامه‌ریزی توسعه صنعتی مهم‌ترین راه کاراتر کردن معاملات بورس کالاست.
- مونا فاخر-روزنامه‌نگار