به گزارش صدای بورس جنگ روسیه و اوکراین توازن قوا و مناسبات موجود در بازار انرژی جهان را به شکل غیرقابل‌بازگشتی تغییر داد. تحریم‌های گسترده نفتی علیه روسیه، این کشور را به تمرکز روی بازارهای آسیایی تشویق کرد و روس‌ها در نخستین قدم با افزایش چشمگیر صادرات به چین، موقعیت ایران در تنها بازار مهم نفتی خود در دوران تحریم‌ها را متزلزل کردند.
داده‌های شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها نشان می‌دهد که چینی‌ها از زمان آغاز جنگ در اوکراین، با افزایش خرید نفت روسیه پالایشگران خود را با نفت ارزان و پرتخفیف این کشور تأمین می‌کنند و میل به خرید نفت از ایران کاهش یافته است. روس‌ها در بازار هند که یکی از کلیدی‌ترین مشتریان ایران در دوران پیش از تحریم‌ها بود نیز با رویکردی مشابه در حال گسترش تجارت انرژی خود هستند و حالا حتی در صورت رفع تحریم‌ها نیز ایران کار دشواری برای بازپس‌گیری سهم خود از بازار مشتریان سنتی دارد. در طرف دیگر نیز عدم حصول توافق بر سر پرونده هسته‌ای، مانع از بازگشت نفت ایران در شرایط بحرانی بازار انرژی و نفت شده که عملاً فرصت درخشان برای نفوذ در بازار نفت اروپا و بازاریابی در این منطقه را از ایران سلب کرد.
چرخش به شرق تجارت نفتی روس‌ها
از زمان آغاز جنگ اوکراین در اواخر ماه فوریه ۲۰۲۲ (اوایل اسفند ۱۴۰۰)، مناسبات بازار جهانی نفت در نتیجه اقدامات ایالات متحده و هم‌پیمانانش در اروپا علیه نفت روسیه و اعمال چندین ممنوعیت و تحریم بر این بخش به شکل قابل‌توجهی تغییر کرده است. ریسک‌های ژئوپلیتیک ناشی از آغاز این جنگ، سیل تحریم‌ها علیه اقتصاد روسیه و در نهایت اعمال چندین تحریم و خودتحریمی علیه صنعت نفت این کشور از طریق ایالات متحده آمریکا و اروپا، بهای طلای سیاه را پس از سال‌ها سه‌رقمی کرد. ابتدا ایالات متحده آمریکا، کانادا و سپس بریتانیا واردات نفت روسیه را تحریم کردند؛ اما پس از آن در کارزاری طولانی و پرچالش که با مخالفت برخی از کشورهای اروپایی روبه‌رو شد، اتحادیه اروپا نیز ممنوعیت‌های ناقصی علیه واردات نفت و فرآورده‌های نفتی از روسیه وضع کرد که از ابتدای سال ۲۰۲۳ اجرا می‌شود.
در چنین شرایطی روس‌ها که بازار خود در اروپا را در خطر می‌بینند و بسیاری از کشورهای اروپایی خرید نفت از روسیه را کاهش دادند؛ مسکو برای جبران سهم بازار ازدست‌رفته خود، به بازار آسیا روی آورد. از همان روزهایی که ارتش روسیه در مرز اوکراین مستقر شده بود و هنوز جنگ در این کشور آغاز نشده بود؛ گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال به خطر افتادن بازار ایران توسط روس‌ها مطرح شد. چین و روسیه تنها چند روز پیش از آغاز جنگ اوکراین با یکدیگر چندین توافق همکاری در زمینه‌های مختلف ازجمله انرژی به امضا رساندند و پکن سیگنال محکم حمایت از روسیه را به جهان فرستاد.
پس از آغاز جنگ اوکراین و با کاهش تقاضا برای نفت روسیه، قیمت شاخص نفتی اورال روس‌ها - که بزرگ‌ترین و محبوب‌ترین شاخص صادراتی نفت این کشور است - در نتیجه این وضعیت و نبود خریدار، به‌شدت کاهش یافت و در حالی که بازار نفت شاهد رکوردشکنی‌های پیاپی قیمتی بود؛ بهای نفت خام روسیه تا ۳۰ دلار تخفیف را هم به خود دید. در نتیجه این تخفیفات گسترده و عدم اعمال تحریم‌های ثانویه علیه نفت روسیه از سوی ایالات متحده و کشورهای غربی، مصرف‌کنندگان بزرگ نفت خام در جهان و کشورهایی که با موضع اروپا علیه روس‌ها هم‌سو نبودند؛ فرصت خوبی برای خرید نفت ارزان در میانه گران شدن این کامودیتی و رکوردشکنی‌های پیاپی آن، برای مشتریان آسیایی ایجاد شد.
از همان ابتدای جنگ در اوکراین و آغاز موج تحریم‌های گسترده علیه کرملین که منجر به دور شدن برخی از مشتریان نفتی روس‌ها از تجارت با این کشور شد، چینی‌ها به دلایل متعدد اقتصادی، تحریمی و ژئوپلیتیک به خرید گسترده نفت مسکو روی آوردند. این رویکرد جدید ابرقدرت‌های شرقی، موقعیت متزلزل نفت تحریمی ایران در بازار چین را بیش از پیش تضعیف کرد.
ماه عسل نفتی ایران و چین در سال ۲۰۲۱
طبق داده‌های ارائه‌شده از سوی شرکت‌های تحقیقات بازار و رصد نفتکش‌ها، از زمان سر کار آمدن دولت جو بایدن در آمریکا و تسهیل فشارهای تحریمی در بازار نفت علیه ایران، چینی‌ها خرید نفت از ایران را به شکل قابل‌توجهی افزایش دادند.
آمارهای شرکت کپلر نشان داد که در سال ۲۰۲۱، با روی کار آمدن بایدن و از سرگیری مذاکرات احیای توافق هسته‌ای، صادرات نفت ایران به چین حدود ۲ برابر افزایش یافت و به حدود ۶۷۰ هزار بشکه در روز رسید.
داده‌های شرکت کپلر همچنین نشان داد که صادرات ایران به چین در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۲۲، حدود ۳۰ درصد نسبت به میانگین صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۱ افزایش یافت و به عدد قابل‌توجه ۸۷۰ هزار بشکه در روز رسید. اما درست در زمانی که خرید نفت چین از ایران به‌شدت در حال افزایش بود، شروع بحران نفتی ناشی از جنگ روسیه و بالا رفتن سرسام‌آور قیمت‌ها، منجر به تغییر رویکرد اساسی پکن در بازار نفت شد.
تغییر رویکرد پکن و سرگردانی نفتکش‌های ایرانی
چینی‌ها به دلیل تخفیف گسترده نفت خام باکیفیت روسی، ترجیح دادند تا از نفت ایران که از نظر کیفیت با گریدهای روسی مانند اورال فاصله زیادی دارد، ریسک‌های تحریمی بی‌شماری برای چینی‌ها ایجاد می‌کند و تخفیف کمتری هم دارد، فاصله بگیرند. طبق اطلاعات شرکت کپلر، در چنین شرایطی تنها از ابتدای ماه آوریل (اواسط فروردین) تا ابتدای ماه مه (اواسط اردیبهشت) صادرات روزانه نفت ایران به چین به کمتر از ۵۷۰ هزار بشکه در روز رسید و نسبت به سه ماه نخست سال جاری۳۴/۴ درصد کاهش یافت و در طرف دیگر، آمار فروش نفت روسی به این کشور رشد قابل‌توجهی را ثبت کرد.
این امر در وهله اول، نتیجه روابط بسیار نزدیک مسکو و پکن و همکاری راهبردی آن‌هاست؛ اما تعمیق نفوذ روسیه در بازار چین، بیشتر به دلیل تخفیف‌های گسترده شرکت‌های نفتی روس است. بسیاری از پالایشگران چینی در موارد متعددی از جمله در گفت‌وگو با روزنامه فایننشال تایمز اعلام کردند که حاضرند هر ریسکی را برای خرید نفت ارزان روسیه به جان بخرند و در عمل نیز نشان دادند که نفت این کشور را به نفت ایران و ونزوئلا ترجیح می‌دهند. در نتیجه این موضع جدید چینی‌ها درباره منابع انرژی روسیه و دور شدن از خرید نفت تحریمی و پرریسک ایران، در ماه گذشته میلادی چندین نفتکش حامل نفت ایران در دریا سرگردان شدند و در نزدیکی سنگاپور لنگر انداختند.
خبرگزاری رویترز به نقل از منابع تجاری و کشتیرانی گفته بود که برخی از این نفتکش‌ها از ماه فوریه - هم‌زمان با آغاز جنگ اوکراین- در نزدیکی سنگاپور لنگر انداخته‌اند و عملاً با افزایش محموله‌های روسی به مقصد بنادر جنوبی چین، نفت ایران بدون مشتری ماند و تنها حجم ذخیره‌سازی روی دریا طلای سیاه ایران را افزایش داد. شرکت کپلر هم اعلام کرد که میزان نفت ایرانی در ذخایر شناور نفتکش‌ها در نزدیکی سنگاپور از ۲۲ میلیون بشکه در اوایل ماه آوریل به ۳۷ میلیون بشکه در اواسط ماه مه افزایش یافته است.
این داده‌ها و مواضع چینی‌ها نسبت به نفت روسیه، به‌روشنی نشان می‌دهد که موقعیت ایران در تنها بازار مهم نفت خام خود در جهان به‌شدت متزلزل شده و به لطف جنگ اوکراین، کار تهران برای فروش نفت در سایه تحریم‌ها از همیشه دشوارتر است.
نفوذ مسکو در بازارهای سنتی نفت ایران
البته گفتنی است که ایران تنها در بازار چین مغلوب روس‌ها نشد. روسیه با افزایش چشمگیر صادرات به هند، در حال قبضه کردن سومین بازار بزرگ نفت جهان است و گزارش‌ها نشان می‌دهد هندی‌ها به طور میانگین ۷۰۰ هزار بشکه در روز از روس‌ها نفت خریداری می‌کنند که رشد ۲۰ برابری فروش طلای سیاه مسکو به دهلی را نشان می‌دهد.
در مورد هند نیز باید گفت یک بازار سنتی دیگر نفت ایران هدف روس‌ها قرار گرفته و با موفقیت در حال کسب موقعیت‌های بزرگ‌تری در این بازار است. در دورانی که ایران با تحریم‌های نفتی روبه‌رو نبود و بالاخص در زمان پسابرجام، هندی‌ها یکی از چهار مشتری کلیدی و اصلی نفت ایران بودند.
دولت این کشور در ماه‌ها و سال‌های اخیر بارها از دولت ترامپ به دلیل خروج از برجام و اعمال تحریم نفتی علیه ایران انتقاد کرد و از آخرین کشورهایی بود که واردات نفت ایران را متوقف کرد. هندی‌ها در دوران بایدن نیز ضمن پافشاری بر موضع خود درباره ایران، هم‌زمان با افزایش هرچه بیشتر قیمت نفت خواهان لغو تحریم‌های نفتی شده بودند. اما حالا با نفوذ گسترده روسیه در این بازار جدید، موقعیت ایران در صورت لغو تحریم‌ها نیز در بازار هند به‌شدت تضعیف شده است.
رویکرد مسکو در بازار آسیا باعث شده تا در صورت ادامه تحریم‌های نفتی ایران یا حتی لغو آن‌ها، سهم نفت ایران از سبد خرید کشورهای چین و هند به عنوان دو مشتری عمده و کلیدی ایران تا حد زیادی از دست برود. در واقع، با تغییر گسترده مناسبات و توازن قوا در بازار نفت، ایران حتی در صورت لغو تحریم‌های نفتی نیز باید بر سر سهم بازار این کشورها با روسیه بجنگد. جنگی نابرابر که با توجه به شراکت بسیار عمیق و استراتژیک پکن با مسکو و اراده هند برای تقویت و گسترش هرچه بیشتر روابط اقتصادی - سیاسی با روسیه و خرید تسلیحات نظامی از این کشور، شانس چندان قوی برای بازپس‌گیری سهم بازار ایران باقی نمی‌گذارد.
فرصت ازدست‌رفته در بازار اروپا
بااین‌حال، خودتحریمی نفتی کشورهای اتحادیه اروپا علیه روسیه در شرایطی که بازار جهانی نفت با چالش تنگنای عرضه و محدودیت منابع تأمینی روبه‌رو است، فرصت درخشانی برای روانه شدن بشکه‌های صادراتی ایران به بازار اروپا فراهم کرد. در واقع کشورهای تولیدکننده نفت عضو اوپک پلاس و دیگر تولیدکنندگان به علت رشد انفجاری تقاضا در دوران بهبود اقتصادی پس از بحران کووید، ظرفیت مازاد چندانی برای افزایش عرضه و پوشش جای خالی نفت روسیه در اختیار ندارند.
عربستان سعودی و متحدانش البته با وجود داشتن ظرفیت مازاد نیز به دو علت افزایش درآمد حاصل از رشد قیمت‌های نفت و تعهد نانوشته آن‌ها به متحد اوپک پلاسی خود یعنی روسیه، حاضر به افزایش عرضه نشدند. در این شرایط ایران و ونزوئلا تنها گزینه‌های عملاً موجود در بازار نفت بودند که می‌توانستند جای خالی عرضه روس‌ها در اروپا را پر کنند.
در اوایل جنگ اوکراین، هنگامی که گفته می‌شد توافق میان ایران و طرفین بین‌المللی در حال حصول است و بسیاری منتظر بازگشت نفت ایران به بازار جهانی و بالاخص اروپا بودند؛ منابع رسانه‌ای غربی ادعاهایی درباره کارشکنی روس‌ها و اعلام شروطی که دستیابی به توافق در آن مقطع را ناممکن کرد، مطرح کردند.
بازگشت رسمی به بازار نفت در گرو توافق هسته‌ای
واقعیت این است که آمریکا حاضر نیست بدون دستیابی به توافق، مجوز صادرات نفت به ایران بدهد و عدم احیای توافق هسته‌ای، عملاً به معنای از دست دادن فرصت دستیابی به بازارهای جدید و کلیدی در اروپاست. ونزوئلایی‌ها هم‌زمان با این رویدادها که از بازگشت نفت ایران به بازار جلوگیری کرد، با ایالات متحده مذاکره کردند و با آزاد کردن چند زندانی آمریکایی در کنار ادامه مذاکرات، از آمریکا مجوز بازگشت غول‌های انرژی آمریکایی (شورون) و اروپایی (رپسول اسپانیا و انی ایتالیا) به صنعت نفت خود را دریافت کردند.
همچنین خبرگزاری رویترز و برخی مقامات اعلام کردند که مجوز بازگشت رپسول و انی به ونزوئلا به این دلیل صادر شده تا این شرکت‌ها برای جبران شکاف عرضه ناشی از تحریم روسیه، نفت ونزوئلا را به کشورهای اروپایی صادر کنند. این در حالی است که ایران از نظر سطح تولید فعلی، پتانسیل افزایش عرضه، ناوگان قدرتمند نفتکش‌ها و ذخایر تقریباً ۱۰۰ میلیون بشکه‌ای نفت خام روی دریا که آماده فروش به سراسر دنیا هستند، شرایطی بسیار بهتر از ونزوئلا داشت؛ اما عدم دستیابی به توافقی هرچند محدود در مذاکرات هسته‌ای، شانس ورود به بازار جهانی نفت و عرضه گسترده به اروپا را از ایران سلب کرد.
این اتفاقات در ماه‌های اخیر، تصویر روشنی از رویکرد دولت بایدن نسبت به لغو یا دست‌کم کاهش تحریم‌های نفتی علیه ایران ارائه کرد. دولت ایالات متحده در مذاکرات نسبتاً طولانی وین و با چشم‌پوشی از خرید نفت ایران توسط چین در دو سال اخیر تلاش داشت تا سیگنالی برای احیای برجام ارسال کند؛ اما با گذشت زمان و گره خوردن هرچه بیشتر مذاکرات، روی دیگر استراتژی آن‌ها در قبال تجارت نفتی ایران خودنمایی کرد. حالا می‌توان گفت آمریکا به دلایل مختلفی که در حوصله بحث جاری نمی‌گنجد، قصد ندارد بدون احیای توافق هسته‌ای، اجازه بازگشت رسمی نفت ایران به بازار را بدهد و سرنوشت صادرات طلای سیاه از ایران به بازارهای جهانی به سرنوشت مذاکرات وین گره خورده است.
- سعید نادری - روزنامه‌نگار