به گزارش صدای بورس در دنیای رسانه‌ای‌شده و در عصر امروز صحبت بر سر قطع اینترنت شوخی خنده‌داری است که البته در ایران ما این شوخی می‌تواند تلخ هم باشد. با رخدادهای پیش‌آمده پس از مرگ پرابهام مهسا (ژینا) امینی و شروع اعتراضات و ناآرامنی در نقاط مختلف ایران اختلال و حتی قطعی اینترنت بیش از پیش جدیتر شد و در زمان نگارش این گزارش در اوایل مهرماه دست‌کم نزدیک یک هفته این وضعیت پایدار باقی مانده است. البته این اتفاق مسبوق به سابقه است؛ در حوادث تلخ آبان ۱۳۹۸ بعد از افزایش ناگهانی نرخ بنزین، اختلال و قطعی اینترنت در دستورکار دولت قرار گرفت که بعد از پایان اعتراض‌ها دوباره اختلالات رفع شد.
دولت‌های یازدهم و دوازدهم که سیاست پهنای باند را در دستورکار قرار داده بود و با بسترسازی، شرایط را برای شکل‌گیری کسب‌وکارهای اینترنتی و مجازی شکل داده و به آن رونق بخشیده بود، دائماً از این مسئله به عنوان یکی از عملکردهای مثبت خود یاد می‌کرد اما با اعتراض‌ها در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ بخش عمده‌ای از کسب‌وکارهای اینترنتی هم به علت اختلالات و قطعی اینترنت با چالش مواجه شد. این اختلال و قطعی هربار که اعمال می‌شد چندان دوام نیاورد و بعد از مدتی شرایط به حالت عادی برمی‌گشت. در دولت سیزدهم نیز بهبود کیفیت اینترنت به عنوان یکی از اولویت‌ها و شعارها مطرح شد اما در عمل با نشانه‌هایی مبنی‌بر کاهش پهنای باند از اوایل امسال، اختلالات و کندی سرعت اینترنت، شرایط پرچالش و سختی را برای پیام‌رسان‌ها و پلت‌فورم‌های محبوب همچون اینستاگرام که به عنوان یکی از مهم‌ترین بسترهای کسب‌وکارهای اینترنتی شناخته می‌شود، شکل داد. اکنون این وضعیت بغرنج‌تر شده است و اختلالات و قطعی اینترنت به سطحی رسیده که پیام‌رسان‌های پرکاربرد همچون واتس‌اپ یا شبکه‌های اجتماعی مجازی همچون اینستاگرام که مأمن ویژه کسب‌وکارهای اینترنتی نام برده می‌شدند، نیز فیلتر شده‌اند. کارشناسان معتقدند قطعی و اختلال در اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی مجازی هزینه‌های بیشتری هم برای مردم و هم برای حاکمیت به دنبال دارد که به نوعی بازگشت به عقب تلقی می‌شود.
تجربه‌های تلخ منجر به فیلترینگ شدن و مسدودسازی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های مجازی با وجود چالش‌ها و هزینه‌های زیاد برای حاکمیت و مردم، همچنان اجرایی می‌شود و به مذاق کاسبان تحریم خوش می‌آید، چرا که شائبه کاسبی آنان از ناحیه فیلترینگ اینترنت مطرح می‌شود، اما بخشی از بدنه عقلانی حاکمیت هم نسبت به این نوع از فیلترینگ و مسدودسازی نقد جدی دارد. چرا که تأکید دارند در دنیای امروز تجربه ممنوعیت، مسدودسازی و فیلترینگ نشان داده کارساز و کارآمد نخواهد بود. این در حالی است که گزاره‌های میدانی هم نشان می‌دهد مردم نیز نسبت به این نوع رویکرد در مسدودسازی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های مجازی اساساً رضایت ندارند. برمبنای تحقیقات انجام‌شده بسیاری که در پژوهشکده‌های دولتی به انجام رسیده، تغییر رویکردها و ریل‌گذاری در بستر اینترنت باید در دستورکار قرار گیرد و نباید همان آزمون و خطاهای قبلی را تکرار کرد.
گزارش‌های کارشناسی و میدانی که در این زمینه بسیار فراوان هستند و تجربه‌های قبلی در دهه‌های گذشته همچون ممنوعیت ویدئو یا ماهواره گویای این است که ممنوعیت، مسدودسازی یا فیلترینگ هیچ‌گاه پاسخ درخور و متناسبی برای تکنولوژی‌ها نخواهد بود. چرا که تکنولوژی همواره راه‌های گریز از ممنوعیت، مسدودسازی یا فیلترینگ را در اختیار دارد و منطق ممنوعیت، مسدودسازی یا فیلترینگ آن هم در قالب قانون یا مقررات تنها به معنای بالا رفتن هزینه‌های مادی و غیرمادی برای حاکمیت، دولت و مردم است که می‌تواند حتی زمینه‌های فرسایش شاخصه‌های سرمایه اجتماعی همچون اعتماد را نیز به دنبال داشته باشد.
اکنون پرسش اینجاست قطعی اینترنت و مسدودسازی پلت‌فورم‌های خارجی که بخش عمده‌ای از کسب‌وکارهای اینترنتی در آن شکل گرفته‌اند، چه هزینه‌هایی را ممکن است برای کسب‌وکارها به وجود بیاورد و چرا با وجود آگاهی نسبت به وجود چنین هزینه‌هایی، سیاستگذاران همچنان دست به ممنوعیت، مسدودسازی و فیلترینگ اینترنت می‌زنند. برای درک بهتر هزینه‌های مربوط به قطعی اینترنت، شاید بررسی سهم عمده شبکه‌های مجازی و پیام‌رسان‌ها در کسب‌وکارهای اینترنتی که از آن به عنوان تجارت اجتماعی هم یاد شود، می‌تواند به ما در رسیدن به پاسخ صحیح کمک کند.
بیشتر بخوانید:زیان هر یک ساعت قطع اینترنت چقدر است؟
کسب‌وکارهای آنلاین در پی قطعی اینترنت چقدر خسارت دیدند؟
براساس تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران، ۶۵ درصد از مردم ایران (در روایت دیگری این عدد ۴/۴۹ درصد برآورد شده است) از شبکه‌های مجازی و پیام‌رسان‌ها استفاده و بیش از ۲۰ درصد آن‌ها (معادل ۱۱ میلیون نفر) از طریق شبکه‌های مجازی کسب درآمد می‌کنند. برمبنای داده‌های آماری، بیش از ۷۰ درصد بهره‌گیران از شبکه‌های مجازی و پیام‌رسان‌ها نیز افراد بین ۱۸ تا ۲۹ سال هستند و البته ۶۵ درصد از آن‌ها نیز تحصیلات دانشگاهی دارند. فارغ از آن، ۵۶ درصد این افراد هم در مراکر استان‌ها فعال هستند. در واقع این افراد به دلیل مشغله و فرار از ترافیک، آنلاین‌شاپ‌ها را به خرید حضوری ترجیح می‌دهند. رفتارهای مربوط به خریدهای آنلاین در دوره اپیدمی کووید ۱۹ (از اواخر سال ۱۳۹۸ تا اواسط سال ۱۴۰۰ و بعد از آن هم) به شکل برجسته‌ای خود را نشان داد.
براساس گزارش مرکز آمار ایران، با احتساب سهم ۸۳درصدی اینستاگرام، حدود ۹ میلیون نفر از طریق اینستاگرام در حال کسب درآمد هستند. این در حالی است که اینستاگرام با یک میلیارد و ۱۶۰ میلیون کاربر فعال ماهانه به عنوان چهارمین شبکه اجتماعی پرطرفدار و محبوب در سراسر جهان شناخته می‌شود. اما آمارهای معنادار به همین‌جا ختم نمی‌شود. پژوهش‌های جدید دو مؤسسه حوزه فناوری اطلاعات نشان می‌دهد سهم شبکه‌های مجازی محبوب همچون اینستاگرام بسیار حائز اهمیت است.
مرکز پژوهشی بتا به عنوان یکی از مراکز تحقیقاتی رسمی دولتی اعلام کرده، در سال ۱۴۰۰ بیش از ۷/۱ میلیون کسب‌وکار در اینستاگرام فعالیت داشته‌اند. برمبنای داده‌های این پژوهش، اینستاگرام بیش از ۴۸ میلیون کاربر ایرانی دارد و کاربران فارسی‌زبان اینستاگرام در سال گذشته یک میلیارد پست منتشر کرده‌اند.
برمبنای داده‌های پژوهشی مرکز پژوهشی تکراسا هم ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها میان مردم ۷۱ درصد و تعداد کاربران فعال ایرانی حاضر در اینستاگرام ۴۴ میلیون کاربر است که نشان می‌دهد ۴۱۵ هزار فروشگاه اینستاگرامی هم فعال‌اند. داده‌های این مرکز پژوهشی نشان می‌دهد، حجم مبادلات مالی در سال ۱۴۰۰ در اینستاگرام ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود (این رقم در برخی پژوهش‌ها بسیار بیشتر از این‌ها اعلام شده است). طبق تخمین تکراسا، روزانه ۳۱۰ تا ۴۷۰ هزار سفارش خریدوفروش در اینستاگرام انجام می‌شود که ارزش هر سفارش ۱۶۰ هزار تومان تا ۱۸۵ هزار تومان برآورد می‌شود و زمینه اشتغال‌زایی مستقیم یک میلیون نفر را فراهم کرده است.
اکنون بررسی‌های ابتدایی از اختلال، کندی و قطعی اینترنت نشان می‌دهد که درآمد ۹ میلیون نفر در اینستاگرام و یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسب‌وکار متأثر از این رخداد مختل شده است.
در واقع پلت‌فورم‌های تجارت اجتماعی با رویکرد تعاملی میان خریداران و فروشندگان شیوه جدیدی را ارائه کرده‌اند که ارتباط اجتماعی انسان‌ها را با پلت‌فورم‌های تجارت سنتی پیوند زده‌اند. در میان این پلت‌فورم‌ها اینستاگرام سهم عمده‌ای در شکل‌گیری کسب‌وکارهای اینترنتی داشته است و و کاربران ایرانی به واسطه همین پلت‌فورم، خریدوفروش در این شبکه اجتماعی را به شکل متفاوت تجربه کردند. حالا در نظر بگیرید با مسدوسازی و فیلترینگ این شبکه مجازی یا قطعی اینترنت چه خسارت هنگفتی می‌تواند کسب‌وکارهای فعلی اینترنتی را تهدید کند. با فیلترینگ و مسدوسازی یا قطعی اینترنت شرایط برای خریدوفروش‌های آنلاین سخت و پرچالش می‌شود که باعث می‌شود بسیاری از کسب‌وکارها در گام نخست، عطای آن را به لقایش ببخشند. در مقابل هم در صورت باقی ماندن بخش دیگری از کسب‌وکارها در بستر آنلاین، هزینه‌های مبادلاتی آنان افزایش می‌یابد و شاید برای برخی از آنان این وضعیت صرفه و صلاح اقتصادی نداشته باشد و همین مسئله می‌تواند در تداوم فعالیتشان اثرگذار باشد.
سوخت بیش از ۷/۱ میلیون کسب‌وکار اینستاگرامی (چه‌بسا بیشتر از آن با احتساب دیگر شبکه‌های مجازی و پیام‌رسان‌ها)، کاستن درآمد ۹ میلیون نفر و محدودیت ۴۱۵ هزار فروشگاه اینستاگرامی نشان می‌دهد اختلال، کندی و قطعی اینترنت نه‌تنها هزینه‌های مبادلاتی برای کاربران فعال ایرانی به همراه دارد، بلکه پیامدهای نامطلوب آشکاری همچون بیکاری را برای حاکمیت بیشتر برجسته خواهد کرد. این را باید در نظر داشت که بیش از ۶۰ درصد از افراد حاضر در کسب‌وکارهای اینستاگرام تحصیلات دانشگاهی دارند و به نوعی از آگاهی نسبی و علمی برخوردارند. با احتساب حجم مبادلات مالی ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومانی در اینستاگرام، فیلترینگ شبکه‌های مجازی همچون اینستاگرام می‌تواند شرایط بغرنج‌تری را هم چه در عرصه اجتماعی و چه در عرصه اقتصادی پدید آورد. چرا که حذف این میزان از حجم مبادلات مالی از چرخه اقتصاد می‌تواند به مثابه یک شوک عمل کند و به دنبال آن، حتی هزینه‌های اجتماعی را به دنبال داشته باشد.
آخرین آمار وزارت صمت، نشان می‌دهد که شبکه اجتماعی اصلی‌ترین محل کسب درآمد و خرید امروز مردم است؛ البته تا ۱۰ روز قبل و پیش از فیلترینگ گسترده در فضای مبتنی بر وب در ایران. آنچه در آمار سال ۱۴۰۱ وزارت صنعت، معدن و تجارت قابل توجه است، قرار داشتن ۸۰ درصد از کسب‌وکارهای تجارت الکترونیک بر روی همین پلت‌فورم‌هاست. بنابر این آمار، ارزش کل تجارت الکترونیک در سال ۱۴۰۰ برابر با ۱۲۳۷ هزار میلیارد تومان بوده که ۸۰ درصد از آن یعنی حدود ۱۰۰۰ هزار میلیارد تومان، مربوط به کسب و کارهای الکترونیک شکل گرفته بر بستر پلت‌فورم‌هاست. همین دو عدد می‌تواند به‌راحتی گویای آن باشد که با مسدودسازی پلت‌فورم‌ها یا ایجاد محدودیت برای دسترسی کاربران، تا چه میزان این بخش از تجارت الکترونیک را در بحران قرار می‌دهد. به عبارتی دیگر، تعطیلی اینستاگرام، معنایی جز مسدودسازی بازاری به اندازه میلیون‌ها شغل نخواهد داشت. با این حال ظاهرا حکمران فضای مجازی قصد تغییر روندی را که دو هفته اخیر به شکلی علنی در پیش گرفته است را ندارد. حکمرانی سیاست زده فضای مجازی، که سال گذشته طرحی موسوم به صیانت از فضای مجازی را به مجلس برد و به دلیل فشار افکار عمومی، صاحبان مشاغل و صاحب‌نظران حوزه IT و ICT نتوانست آن را در نهاد تقنینی کشور به نتیجه برساند، حالا با بهانه‌های سیاسی و امنیتی، اهداف خود را یکی پس از دیگری در فضای مجازی اجرا کرد؛ بدون قانونی که در مجلس به تصویب رسیده باشد و بدون توجه به آسیب‌های جدی اقتصادی که به وجود می‌آورد.
فشارهای اجتماعی را در کنار تحریم‌ها و شرایط سخت اقتصاد ایران در نظر بگیرید، متوجه می‌شوید، هزینه‌های محدودیت، ممنوعیت و مسدودسازی که از آن با عنوان تحریم داخلی یاد می‌شود، بیشتر از تحریم‌های یک‌جانبه امریکا می‌تواند روی افزایش هزینه‌های مبادلاتی در اقتصاد اثر بگذارد.
فعالان کسب‌وکارهای اینترنتی، یکی از مهم‌ترین تهدیدات تجارت اجتماعی در ایران را مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام می‌دانستند و اکنون با اختلال، کندی و قطعی اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی مجازی همچون اینستاگرام و پیام‌رسان‌هایی همچون واتس‌اپ بسیاری معتقدند خیلی آرام و بی‌سروصدا (بدون اجرایی شدن طرح صیانت) این تهدید عملی شده است.
با توجه به وسعت، پراکندگی و تنوع کسب‌وکارهای تجارت اجتماعی همچون اینستاگرام که اشتغال مستقیم برای نزدیک به یک میلیون نفر ایجاد کرده است، سیاست‌های اعمالی مبنی‌بر فیلترینگ باعث تشدید نارضایتی و ناآرامی در کشور می‌شود؛ چرا که بسیاری از این افراد منبع درآمد دیگری به‌جز این بستر تجارت اینترنتی را در اختیار ندارند.
هم‌سو با این اتفاقات، هزینه‌های مربوط به آموزش و عقیم ماندن تلاش بسیاری از نخبگان داخلی در بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی باعث برآمدن چالش‌های دیگری همچون تشدید سیل مهاجرت نخبگان به خارج کشور و تهی شدن بدنه فعال کسب‌وکارها از نخبگان خواهد شد. اکنون موانع در این حوزه نیز تشدید می‌شود و می‌توان شاهد بود که سرعت رشد اجتماعی کسب‌وکارها از این ناحیه هم تحت‌تأثیر قرار گیرد و در نتیجه آنچه نباید اتفاق بیفتد، رخ خواهد داد.
آیا واتس‌اپ و اینستاگرام برای همیشه فیلتر شدند؟
یکی از سوالات مردم این است که با وصل شدن اینترنت، واتس‌اپ و اینستاگرام هم رفع فیلتر می‌شوندیا این دو، به سرنوشت تلگرام در دی۹۶ دچار شده و برای همیشه فیلتر می‌مانند؟ تجارت‌نیوز در این‌باره نوشته چندین نشانه برای فیلترینگ همیشگی این دو پلتفرم محبوب ایرانیان وجود دارد .اولین مورد این‌که در ماجرای تصویب طرح صیانت، بسیاری از مخالفان اینستاگرام را نشانه گرفته و مخالفت جدی خود با فعالیت این شبکه اجتماعی را اعلام می‌کردند. به عبارتی یکی از اهداف اصلی طرح صیانت، فیلترینگ اینستاگرام بود.حالا طرح صیانت، چراغ خاموش تصویب و برای اجرا ابلاغ شده است . از طرفی اکنون این شبکه اجتماعی فیلتر شده و بعید است مخالفان بی‌شمار آن، اجازه رفع فیلتر مجدد آن را بدهند.
در هر شکل بزرگ‌ترین بازار خرده‌فروشی آنلاین کشور با حجم فروش بالای ۴۰ هزار میلیارد تومان اکنون به واسطه تصمیم‌ها و رفتارهای التهاب‌زا دستخوش تهدیدی قرار گرفته که می‌تواند پیامدهای نامطلوب دیگری را دومینووار برای اقتصاد ایران در پی داشته باشد.
مونا فاخر- روزنامه‌نگار
منبع: ماهنامه بازار و سرمایه شماره ۱۳۱