به گزارش صدای بورس تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه سال جاری اثر موجی در بازارهای جهانی انرژی ایجاد کرد. کشورهای غربی که زمانی به تأمین انرژی از روسیه متکی بودند، حالا با بحران انرژی مواجه شده‌اند که نتیجه مستقیم سیاست متخاصمانه و تحریم‌های آن‌ها علیه روسیه است و مسکو نیز با نزدیک شدن هرچه بیشتر به زمستان، عرضه انرژی به این کشورها را کاهش داده است.
بحران کنونی بازارهای انرژی جهان در هیچ کجا به اندازه اروپا واضح و خطرناک نیست و به نظر می‌رسد زمستانی تاریک در پیش روی اروپایی‌ها قرار دارد. در آغاز جنگ ۲۷ کشور اتحادیه اروپا بیش از ۴۰ درصد از گاز طبیعی مورد نیاز خود را از روسیه تأمین می‌کردند؛ اما اکنون، با محدودیت عرضه روسیه، قیمت شاخص گاز طبیعی اروپا در طول سال گذشته بیش از چند برابر شده است و هم به مصرف‌کنندگان و هم شرکت‌ها به‌شدت آسیب زده است. همچنین قبوض برق در اکثر نقاط این قاره تا ۳ برابر نیز افزایش یافته و صنایع نیز به بهانه هزینه بالای برق شروع به اخراج کارگران و کاهش هزینه‌های خود کرده‌اند. وضعیت در اروپا به حدی وخیم است که دولت‌هایی که قبلاً می‌خواستند از سوخت‌های فسیلی و انرژی هسته‌ای گذر کنند، ناامیدانه نیروگاه‌های زغال‌سنگ و سایت‌های هسته‌ای تعطیل‌شده خود را بازگشایی می‌کنند و شرکت‌های خدمات زیرساختی خود را ملی می‌کنند تا آن‌ها را از ورشکستگی نجات دهند.
وضعیت بدتر می‌شود
بااین‌حال، وضعیت کنونی هر چقدر هم که بد به نظر برسد ممکن است هنوز روزهای خوب اروپا باشد و با توجه به در پیش بودن زمستان و افزایش تقاضای گاز، بی‌تردید شرایط بسیار بدتری برای قاره سبز در پیش است. در واقع، می‌توان گفت بازار انرژی اروپا هرگز آسیب‌پذیرتر از شرایط کنونی نبوده است و حتی کوچک‌ترین افزایش تقاضای انرژی در هر نقطه از جهان می‌تواند کل بخش تولید صنعتی اروپا را به تعطیلی کامل بکشاند. چنین شرایطی می‌تواند اقتصادهای اروپایی را با موجی از بیکاری، قیمت‌های بالا، به احتمال زیاد ناآرامی عمومی و اختلاف بین کشورهای اروپایی ویران کند.
تاتیانا میتروا، محقق مرکز سیاست انرژی جهانی دانشگاه کلمبیا می‌گوید که قیمت‌ها اکنون در سطح رکورد تاریخی هستند و هرگز چنین چیزی مشاهده نشده است. او معتقد است که ادامه این شرایط برای اروپایی‌ها بسیار دردناک‌تر از وضعیت کنونی خواهد بود.
تلاش برای متنوع‌سازی منابع تأمین گاز
اروپا به محض شروع جنگ در اوکراین و بالا گرفتن تنش‌ها با روسیه، دو استراتژی برای ایمن‌سازی خود در برابر اختلالات عرضه گاز طبیعی از روسیه اتخاذ کرد: نخست افزایش واردات گاز از منابع دیگر و سپس کاهش تقاضای داخلی گاز.
تلاش اروپا برای افزایش واردات گاز از دیگر منابع و از راه‌های مختلف اما با یک مشکل کلیدی همراه است و آن هم مسئله زمان است. افزایش جریان گاز طبیعی از کشورهایی غیر از روسیه مستلزم ساخت خطوط لوله بیشتر است و برای افزایش واردات LNG نیز نیاز به پایانه‌های وارداتی بیشتری است. چه ساخت خط لوله و چه ساخت پایانه وارداتی ال‌ان‌جی می‌تواند در هر مورد فرایندی ۲ تا ۵ ساله باشد و علاوه بر آن نیاز به سال‌ها سرمایه‌گذاری هنگفت دارد. کارشناسان معتقدند در خوش‌بینانه‌ترین سناریو اروپایی‌ها تا پایان تابستان ۲۰۲۳ نخواهند توانست گاز کافی برای جایگزینی منابع روسیه داشته باشند. با توجه به این نکات، مشخص است که اروپا در سمت عرضه و تأمین گاز از سایر کشورها، در زمستان امسال نخواهد توانست هیچ راه‌حل واقعی در این زمینه داشته باشند که مشکلات آن‌ها را حل کند.
راهکار محدودیت‌های مصرف و جیره‌بندی
با توجه به این شرایط، کشورهای اروپایی برای کنترل این وضعیت و جلوگیری از فاجعه‌ای تمام‌عیار، تنها می‌توانند تلاش کنند که تقاضا را در کشورهای خود از طریق ابزارهای دردناکی مانند سهمیه‌بندی اجباری و گسترده انرژی کاهش دهند. البته دولت‌های اروپایی از ماه‌ها پیش قوانین بسیاری در زمینه محدودیت مصرف انرژی و جیره‌بندی آن اجرا کرده‌اند و به مصرف‌کنندگان دستور داده‌اند تا مصرف انرژی و برق خود را کاهش دهند. بااین‌حال، با سر رسیدن زمستان، چنین انتخاب‌هایی دشوارتر خواهد شد و اروپا در واقع هیچ گزینه واقعاً مناسبی در اختیار ندارد و تنها می‌تواند میان بد و بدتر انتخاب کند.
التبه در صورتی که زمستان امسال، سرمای معتدلی داشته باشد، اروپایی‌ها ممکن است بتوانند تا حدی شرایط را به صورت موفقیت‌آمیز مدیریت کنند؛ اما در صورتی که با زمستان سردی روبه‌رو شویم، بی‌تردید ذخایر گاز اروپا زودتر از زمان مورد نظر خالی خواهد شد. در چنین وضعیتی با افزایش هرچه بیشتر قیمت انرژی و همچنین سهمیه‌بندی و محدودیت در مصرف گاز و انرژی، اثرات تضعیف‌کننده و طولانی‌مدتی بر جامعه این قاره سایه خواهد انداخت و پیامدهای بی‌ثبات‌کننده سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برای دولت‌ها و اقتصادها به همراه خواهد داشت. همچنین صنایع بسیاری از کارخانه‌های تولید کودهای شیمیایی تا صنایع تولیدی مانند شیشه‌سازی و شرکت‌های فولادی بخش بزرگی از عملیات خود را به دلیل افزایش هزینه گاز متوقف کرده‌اند و در بدترین سناریو ممکن است حتی مجبور به تعطیلی کامل شوند و حتی کمبود گاز پس از مدت کوتاهی صنایع حساس‌تر اروپا را هم به تعطیلی بکشاند.
شانس اروپایی‌ها برای مقابله با بحران
بسیاری از کارشناسان معتقد هستند که چنین بحران و وحشت اقتصادی که در نتیجه قطع عرضه گاز روسیه و عدم امکان جبران آن در زمستان ایجاد می‌شود، می‌تواند به موج طولانی‌تری از بیکاری و رکود اقتصادی در این قاره برای چندین سال منجر شود. در واقع، بحران انرژی کنونی که اروپا با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ به مراتب ترسناک‌تر از بحران دهه ۱۹۷۰ میلادی است، زیرا آن بحران تنها محدود به نفت بود و حالا در مورد بحران نفت، انرژی هسته‌ای، برق آبی و گاز طبیعی صحبت می‌کنیم. در شرایط کنونی روشن است که اروپا شانس زیادی برای مقابله مؤثر با بحران گازی پیش روی خود ندارد و دولت‌های این قاره در صورت افزایش هزینه‌های انرژی، رکود اقتصادی و موج‌های بیکاری باید منتظر کشیده شدن بحران به خیابان‌ها باشند. اولاف شولتز، صدراعظم آلمان قبوض بالای انرژی برای شهروندان را به بشکه باروت برای جامعه تشبیه کرده است؛ این تعبیری صحیح است و می‌تواند بسیاری از دولت‌های اروپایی را به سرنگونی بکشاند. در آلمان، جمهوری چک، مولداوی، بریتانیا و چندین کشور دیگر مردم در اعتراض به هزینه‌های بالای انرژی به خیابان‌ها آمده‌اند و این در حالی است که هنوز فصل سرما آغاز نشده است.
در چنین شرایطی، می‌توان گفت که رهبران اروپایی انتخاب‌های بسیار سختی در پیش روی خود دارند و تنها راه‌حل واقعی آن‌ها برای جلوگیری از بحران، لغو تحریم‌ها و واردات مجدد گاز از روسیه است؛ در غیر این صورت، آن‌ها می‌توانند تنها به این امیدوار باشند که زمستان سردی در پیش نباشد تا بتوان تا حدی چنین بحرانی را کنترل کرد و از تبدیل شدن آن به یک فاجعه تمام‌عیار جلوگیری کرد.