به گزارش صدای بورس ۴۷.۴ میلیون کاربر شبکه‌های اجتماعی در ایران، چند هفته‌ای است که بیش از هر زمان دیگری برای فعالیت در این شبکه‌ها از فیلترشکن و وی‌پی‌ان استفاده می‌کنند. در جریان اعتراضات اخیر، اینستاگرام و واتس‌اپ هم به جرگه فیلترشده‌ها پیوستند تا علاوه بر تحت‌تأثیر قرار گرفتن زندگی روزمره اجتماعی افراد در این شبکه‌ها، کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت به‌ویژه بر بستر اینستاگرام نیز تحت‌تأثیر قرار گیرد. هنوز هیچ برآورد دقیق و متقنی در مورد تبعات محدودیت اینترنت در دو ماه اخیر انجام نشده اما آنچه نمی‌توان انکار کرد مختل شدن مراودات روزمره مردم در این شبکه‌ها اعم از مراودات اجتماعی و اقتصادی است.
شهروندان ایران، در دهه ۸۰ و با رونق وبلاگ‌نویسی با دیوار فیلترینگ آشنا شدند. تا اینجای کار تصور بر این بود که محتواهای غیراخلاقی مسدود می‌شوند و هنوز چیزی به عنوان شبکه اجتماعی یک کسب‌وکار حداقل در ایران وجود نداشت. بعد از درگیری‌ها بر سر نتایج اعلام‌شده انتخابات ریاست‌جمهوری در سال ۸۸، فیلترینگ یوتیوب و فیس‌بوک در سطح گسترده مردم را با مفهوم مسدود بودن وب‌سایت‌های موردعلاقه‌شان آشنا کرد اما باز هم در آن روزها شبکه‌های اجتماعی طیف محدودتری از کاربران را درگیر کرده بودند و فیلترینگ هم مثل امروز تأثیر خود را نشان نداد. این روزها در چندمین دور از فیلترینگ گسترده اینترنت در ایران به سر می‌بریم. چندی بعد از آغاز اعتراضات پس از مرگ مهسا امینی، دسترسی کاربران به واتس‌اپ و اینستاگرام مسدود شد. قبل از آن نتایج مرکز افکارسنجی دانشجویان (ایسپا) نشان داده بود ۱/۷۱ درصد از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی از واتس‌اپ استفاده می‌کنند و نزدیک به ۵۰ درصد نیز از اینستاگرام. ایرانی‌ها در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی حسابی فعال هستند و آمارهای مربوط به تعداد کاربران و ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند نشان می‌دهد بیشتر از ۱۰۲ میلیون کاربر اینترنت در ایران وجود دارد که باعث می‌شود ضریب نفوذ اینترنت در ایران بیش از ۱۲۷ درصد باشد. این داده‌ها نشان می‌دهند ضریب نفوذ اینترنت در ایران در سال ۱۴۰۰ از میانگین جهانی بیشتر بوده است. به تبع فعالیت پررونق مردم در فضای مجازی، تجارت الکترونیکی هم در ایران خیلی خوب رونق گرفت و رتبه ایران در میان ۱۵۲ کشور جهانی با رشد روبه‌رو بود. سال ۱۴۰۰ ایران هفت پله رشد کرد و چهل‌ودومین کشور جهان از نظر تجارت الکترونیکی شد.
اینترنت، بازاری پررنگ در روزمره ایرانیان
اینترنت در چند سال اخیر به بخشی جدایی‌ناپذیر از مبادلات روزمره ایرانیان تبدیل شد. از خرید کالاهای موردنیاز مثل البسه و محصولات دیجیتال گرفته تا سفارش دادن یک فنجان قهوه یا وعده غذایی همه و همه در بستر اینترنت صورت می‌گیرد. محدودسازی اینترنت یعنی محدود کردن تمام آنچه در این روزمره‌ها اتفاق می‌افتد. تازه‌ترین گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیک از این حکایت دارد که در سال ۱۴۰۰ تعداد ۱۲۰ هزار اینماد فعال در ایران به ثبت رسیده است. از طرف دیگر ۳۸۰۰ اینماد بدون ستاره هم برای کسب‌وکارهای خرد به ثبت رسیده است. آمارهای این گزارش از این حکایت دارد که بیش از ۸۰ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد فعال، از شبکه‌های اجتماعی برای عرضه کالا یا خدمات موردنظر خود استفاده می‌کنند.به طور خاص اما در چند سال اخیر مشاغل پرشماری در بستر شبکه اینستاگرام شکل گرفتند. چندی پیش مرکز ملی فضای مجازی در گزارشی به دسته‌بندی مشاغل اینستاگرامی در ایران پرداخته و آن‌ها را در سه دسته قرار داد.
بر اساس داده‌های این گزارش دسته نخست این مشاغل مشاغل صنفی هستند، این دسته از مشاغل دارای مجوز فعالیت از صنوف مختلف بوده و از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان بستری برای بازاریابی استفاده می‌کنند. فروش اصلی این دسته از مشاغل در خارج از اینستاگرام و با استفاده از درگاه‌های پرداخت اختصاصی یا به‌صورت حضوری صورت می‌پذیرد.مشاغل خرد دسته دیگر فعالیت‌های اقتصادی در اینستاگرام است که به‌صورت صنفی فعالیت نمی‌کنند و علاوه بر بازاریابی، از اینستاگرام و دیگر پیام‌رسان‌ها به‌عنوان ابزار ارتباطی با مشتریان خود استفاده می‌کنند. براساس بررسی‌های صورت‌گرفته حدود ۴۱۵ هزار صفحه اینستاگرامی متعلق به مشاغل خرد بوده که شامل کسب‌وکارهای خانگی و مشاغل زیرپله‌ای هستند. پرداخت این گروه از مشاغل عمدتاً به‌صورت کارت‌به‌کارت یا پرداخت در محل انجام می‌شود.دسته آخر نیز مشاغل محتوایی هستند که درآمدزایی آن‌ها مبتنی بر فروش کالا یا خدمات نیست، بلکه از طریق مدیریت صفحات اینستاگرامی و جذب مخاطب اقدام به جذب تبلیغات و درآمدزایی می‌کنند. اگرچه حدود ۶۰ درصد از مشاغل ایجادشده در اینستاگرام در این بخش قرار دارند ولی حجم بازار این گروه ۵/۷ درصد از کل است. تابستان سال گذشته و زمانی که طرحی تحت عنوان صیانت از حقوق کاربران اینترنت در مجلس مطرح شد، رضا الفت سخنگوی اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی در انتقاد نسبت به تبعات اجرای چنین طرحی به ایسنا گفت: آمار دقیقی درباره تعداد کسب‌وکارهای فعال در اینستاگرام وجود ندارد اما تخمین‌ها می‌گوید قبل از شیوع ویروس کرونا ۱۵۰ تا ۲۰۰هزار فروشنده در اینستاگرام فعال بودند و بعد از کرونا این رقم به بیش از ۳۰۰هزار نفر رسیده و حتی رقم یک‌میلیون نفر هم مطرح شده است، اما این رقم ۳۰۰هزار نفر به نظر منطقی‌تر می‌رسد.
استارت‌آپی‌هایی که ناامید می‌شوند
اوبر و آمازون و امثالهم برای ایرانی‌ها در سفرهای خارج از کشور معنا پیدا می‌کردند اما کم‌کم مثل خیلی از پدیده‌های دیگر نسخه‌های بومی‌سازی‌شده از پلت‌فرم‌های این‌چنینی، در ایران بنیان گذاشته شده و به‌شدت محبوبیت پیدا کرد. این یک بخش از ماجرای شرکت‌های استارت‌آپی بود اما بخش دیگر آن بستری بود که در این شرکت‌ها برای اشتغال نیروهای متخصصی فراهم می‌شد که شاید در نبود چنین گزینه‌ای، مهاجرت را انتخاب می‌کردند. در دوران معاونت سورنا ستاری در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، دولت تلاش زیادی برای افزایش سهم استارت‌آپ‌ها از اقتصاد دیجیتال کرد.
در فاصله سال ۹۳ تا حدود ۹۷ فضای مثبتی در این حوزه ایجاد شد و بسیاری از فعالان حوزه نوآوری که اشتغال در محیطی پویا و درعین‌حال با آزادی بیشتر نسبت به محیط‌های سنتی را می‌پسندیدند راهی استارت‌آپ‌ها شدند.فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ اما یک‌بار دیگر همه را نسبت به جایگاه دانش‌بنیان‌ها و افق پیش روی آن‌ها نگران کرده است. پیشتر محمدرضا قدوسی مشاور کسب‌وکارهای نوپا درخصوص تأثیر فیلترینگ بر شرکت‌های استارت‌آپی به روزنامه ایران گفته بود: محیط استارت‌آپی در کشور پیش از این سال بسیار جذاب بود اما بعد از بحران ارز، محیط برای راه‌اندازی استارت‌آپ‌ها جذابیت خود را از دست داد. سپس بحث فیلترینگ در کشور داغ و تلگرام فیلتر شد و سپس فیلترینگ اینستاگرام سر زبان‌ها افتاد. اکنون هم بحث دریافت اینماد برای استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای خرد پیش آمده و از همه بدتر هم طنز تلخ صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی است. ازاین‌رو متخصصان با این جو، راه مهاجرت را در پیش گرفته‌اند و تمایلی به حضور در اکوسیستم استارت‌آپی کشور ندارند. این روزها جسته و گریخته صحبت‌هایی در خصوص برنامه‌ای در زمینه آینده فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ شنیده می‌شود، ابتدا تلاش شد جایگزین‌هایی مثل روبیکا و بله جا انداخته شود و حتی بعضی شرکت‌ها و نهادهای دولتی حساب‌های خود در این شبکه‌ها را به محتواهای تولیدی اضافه کردند، اما به نظر نمی‌آید روبیکا و بله توانسته باشند مخاطبان عمده اینستاگرام و واتس‌اپ را از آن خود کنند. از سوی دیگر چالشی که بسیاری از کسب‌وکارها دارند نیاز آن‌ها به فعالیت در یک شبکه اجتماعی در سطح بین‌المللی است. آمارها نشان می‌دهند روزانه بیش از ۷۰۰میلیون کاربر فعال در دنیا در اینستاگرام فعالیت می‌کنند و طبیعتاً هر بیزنسی خواهان این است که بتواند توجه کاربران هرچه بیشتری را به خود جلب کند.
داغ شدن تنور فیلترشکن
دیگر کمتر کسی پیدا می‌شود که فیلترشکن‌های جوروواجور با لوگوهای رنگارنگ را روی تلفن همراه و کامپیوتر شخصی‌اش نصب نکرده و از تلاش‌های مکرر برای اتصال به دنیای آزاد خسته نشده باشد. اگرچه خریدن فیلترشکن قبل از فیلترینگ اخیر هم آغاز شده بود اما این‌بار موضوع به قدری فراگیر شد که اغلب تعمیرات موبایلی‌های محله‌های مختلف، در کنار تعویض صفحه محافظ گوشی روی آن فیلترشکن هم نصب می‌کنند. چندی پیش ایسنا در گزارشی به بازار سیاه وی‌پی‌ان پرداخته و نوشت که گردش مالی وی‌پی‌ان‌ها در ایران که پیش از این اتفاق ۵۰میلیارد تومان در ماه بوده است، حالا دارد شدت بیشتری می‌گیرد. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که شخص عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات چندی پیش در توضیح تبعات استفاده از فیلترشکن گفته است: استفاده از ابزارهای موسوم به فیلترشکن حتماً آسیب‌پذیری جدی برای دستگاه‌ها و گوشی‌ها و لپ‌تاپ‌ها و رایانه‌ها این‌گونه ادوات دارد، زیرا راه رخنه هکرها را به گوشی‌های مردم تسهیل می‌کند؛ به‌عنوان کارشناس توصیه‌ام این است مردم تا جایی که می‌توانند، از این ابزارها استفاده نکنند.
خسارت‌های برآوردی برای فیلترینگ
با وجود آمار خوب و روبه‌رشد تعداد کاربران اینترنت در ایران که از پتانسیل رشد اقتصاد دیجیتال حکایت دارد، ایران از نظر شاخص آمادگی شبکه که ظرفیت کشورها در به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور افزایش رقابت و رفاه مردم را مورد سنجش قرار می‌دهد وضعیت مناسبی نداشته و رتبه ۷۹ میان ۱۳۴ کشور را دارد. بسیاری نگران‌اند محدودیت‌های هرچه بیشتر در اینترنت این شاخص را با افت بیشتری روبه‌رو کند. کمتر کسی وجود دارد که بتواند تأثیر زیان‌بار محدودیت و مسدود کردن شبکه‌های اجتماعی محبوب مردم ایران را انکار کند، در یکی از تازه‌ترین اظهارنظرها در این زمینه محسن عامری رئیس مرکز بهبود محیط کسب‌وکار اتاق بازرگانی ایران به روزنامه جهان صنعت گفته است که محدودیت بیش از دوماهه اینترنت، زیانی ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی به کسب‌وکارها وارد کرده است. از سوی دیگر ولی شاه‌میرزایی، معاون وزیر صمت، سهم اینستاگرام در کسب‌وکارها را ناچیز می‌داند و بر این عقیده است که سهم اینستاگرام از کسب‌وکارهای اینترنتی کمتر از سه درصد است و عده‌ای آمارهای غلط از میزان کسب‌وکارهای تعطیل‌شده می‌دهند. بسیاری البته اعتقاد دارند این اعداد و ارقام چه درست و چه غلط تنها بخش قابل‌محاسبه تبعات زیان‌بار فیلترینگ است، بخشی از این خسارت به تغییر روتین زندگی مردم و تعاملات عادی که هر روز از طریق این ابزارها برقرار می‌کنند برمی‌گردد که محاسبه آن دشوار است.
مونا فاخر_ روزنامه‌نگار
منبع: ماهنامه بازار و سرمایه شماره ۱۳۲