سال ۱۴۰۱ در حالی به پایان رسید که اقتصاد ایران شرایط پرالتهابی را پشت سر گذاشت؛ سالی که با جراحی اقتصادی شروع شد و با التهاب‌های اجتماعی و سیاسی در حوزه بین‌الملل ادامه یافت و با افت و خیزهای شدید در بازار دارایی‌های مالی به پایان رسید.
در این بین اما بازار مواد اولیه نیز پا به پای شرایط اقتصادی کشور با تحولات عمیقی روبه‌رو شد که این امر به رشد قیمت‌ها در حوزه مواد اولیه در سال ۱۴۰۱ منتهی شد. بررسی بازارهای کالایی در ایران نشان می‌دهد، در طول یک دهه گذشته بارها این بازارها دستخوش سونامی‌های بزرگی شده‌اند که نمونه‌های آن در دولت‌های احمدی نژاد، روحانی و یک ساله دولت رییسی مشاهده شده است و همه این التهاب‌ها معمولا بعد از یک دوره رشد قیمت ارز به وقوع پیوسته و به توزیع روزانه میلیاردها تومان رانت منتهی شده است.
جهش قیمت فولاد
بررسی آمارها نشان می‌دهد، در سال ۱۴۰۱ شاهد دو دوره مشخص از عملکرد بازارهای کالایی هستیم. در بورس کالا در مجموع در سال گذشته میزان تقاضا برای همه محصولات پایه از عرضه کمتر بود، اما اتفاقی که افتاد سبقت تقاضا از عرضه در برخی ماه‌های سال بود که دلیل آن نیز افزایش قیمت مواد اولیه در بازار غیربورسی در مقایسه با بورس است. در سال گذشته در حدود ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تن محصولات فولادی اعم از کالاهای پایه، میانی و مقاطع در بورس کالا عرضه شده است که در حدود ۲ میلیون و هزار تن تقاضا برای این میزان تشکیل شد. این به آن معناست که در مجموع میزان عرضه برای این محصولات کفاف تقاضای بازار را کرده، اما قیمت برای بسیاری از کالاها با افزایش قابل توجه روبه‌رو شده است که باید به دلایلی از جمله جهش قیمت در نتیجه قیمت‌های جهانی، نرخ ارز و تقاضای کاذب در برخی ماه‌های اوج سال ۱۴۰۱ به خصوص در اواخر فصل پاییز تا اسفند اشاره کرد.
با این حال نگاهی به بازار آزاد برخی محصولات فولادی به خصوص در حوزه مقاطع از رشد قیمت شدید این کالاها حکایت دارد، به طوری که به عنوان مثال شاهد رشد ۸۰ تا ۱۰۰ درصدی قیمت تیرآهن و میلگرد در این بازار هستیم و این در حالی است که شمش بلوم در بورس کالا با رشد قیمتی محدود در حدود ۳ هزار تومان در مقایسه با ابتدای سال ۱۴۰۱ روبه‌رو بوده است.
مازاد ۴۰ درصدی تقاضا برای پلیمرها
اما در تالار محصولات پلیمری این قضیه برعکس بود. به طوری که از ابتدای سال این بازار با تنش روبه‌رو بود. آمارها نشان می‌دهند میزان تقاضا برای محصولات پلیمری لااقل ۴۰ درصد از عرضه‌ها بیشتر بوده است. در سالی که گذشت ۴ میلیون و ۸۰۰ هزار تن کالا عرضه شده اما میزان تقاضا برای این محصولات در حدود ۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تن بوده است. همچنین قیمت‌ها در بورس کالا برای محصولات پلیمری به طور متوسط ۲۵ درصد ولی در بازار آزاد بیش از ۴۰ درصد افزایش یافت.
فعالان بازار پلیمر معتقدند تا زمانی که دولت به صورت جدی تعادل در زنجیره محصولات پلیمری را برقرار نکند، نمی‌توان روند متعادلی را در این بازار پرمصرف ایجاد کرد که برای این منظور باید هم در صنایع بالادستی و هم پایین‌دستی و هم سامانه بهین‌یاب تصمیماتی گرفته شود و این در حالی است که پتروشیمی‌ها به شدت به صادرات مواد اولیه علاقمند هستند و این موضوع همواره باعث بروز مشکلاتی به خصوص در دوران افزایش قیمت ارز شده است.
با این حال بازار محصولات پتروشیمی از تعادل بیشتری برخوردار بود؛ در حدود ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تن مواد شیمیایی در سال گذشته در بورس کالا عرضه شده که در حدود ۲ میلیون تن تقاضا برای آن ایجاد شده است و از این نظر بازار محصولات مذکور در مقایسه با محصولات پلیمری از تعادل مناسب‌تری برخوردار بود.
تجربه اول خودرو خوب بود، می‌توانست بهتر باشد
سال ۱۴۰۱ به عنوان اولین سال عرضه خودرو در بورس کالا سال پرتکاپویی بود؛ به‌رغم همه نوسانات در سیاست‌گذاری برای عرضه خودرو در بورس اما در سال گذشته تالار این محصول شاهد عرضه ۷۲ هزار و ۳۳۲ دستگاه خودرو از شرکت‌های مختلف خودروساز بود که ۶۶ هزار و ۹۲۳ دستگاه آن خودروی سواری بود، این در حالی است که برای این میزان خودرو ۲۱۰ هزار و ۴۱۶ واحد تقاضا شکل گرفت که ۱۹۵ هزار و ۴۹۸ واحد آن برای خودروهای سواری بود.
به این ترتیب به عنوان تجربه اول در بازارهای کالایی جهان و ایران از منظر حضور و استقبال شرکت‌های خودرویی و خریداران امتیاز نسبتا مناسبی کسب شده است، با این حال دو ایراد جدی وجود داشت. نخست آن که این ابزار نه تنها به ثبات بازار منتهی نشد بلکه همانند آبی که در لانه مورچه‌ها افتاده باشد، به تکاپوی دلالان خودرو منجر شد تا جایی که بین ۳۵ تا ۸۵ درصد رشد قیمت در بازار آزاد خودرو در نتیجه نگرانی این گروه شکل گرفت. ایراد دوم آن بود که وزارت صمت با ثبات قیمت‌های پایه عملا بار افزایش قیمت را بر دوش تقاضا انداخت، به عبارتی خریداران با تقاضا و رقابت در بورس کالا قیمت‌های پایه را ارتقاء دادند و این موضوع به جذب تقاضای کاذب در بورس منجر شد.
مس؛ بی‌خریدار
نگاهی به آمارهای تالار فلزات اساسی نشان می‌دهد فلز مس به عنوان شاخص‌ترین کالا در این گروه در سال گذشته برخلاف سال‌های قبل با تعادل روبه‌رو بود به طوری که در سال قبل ۷۸۰ هزار تن مس در این بازار عرضه شد ولی نزدیک به نیمی از این رقم بدون تقاضا باقی ماند. فعالان این حوزه معتقدند رکود شدید حاکم بر صنایعی که از مس به عنوان ماده اولیه تولید خود استفاده می‌کنند، مهمترین دلیل این امر است و این در حالی است که میزان واسطه‌گری در این صنعت نیز کاهش یافته است و با آزادسازی قیمت این کالا در بورس، دلالان علاقه چندانی برای حضور در آن ندارند.
شکاف عجیب در حوزه سنگ آهن
در حوزه سنگ آهن نیز سال قبل شاهد عرضه بیش از ۷۳ میلیون تن از این محصول از گریدهای مختلف بودیم و این در حالی است که از این رقم در حدود ۲۱.۵ میلیون تن بیشتر تقاضا نشد و این شکاف که نشان از سیاست‌گذاری نادرست دولت در حوزه تنظیم بازار دارد، نیازمند بازنگری است.
فعالان این حوزه می‌گویند دولت باید در زمینه صادرات انواع سنگ آهن که مصرف داخلی ندارد و یا به میزان محدود مورد تقاضاست، بازنگری کند و الزام به عرضه این محصولات در بورس کالا را لغو نماید تا هم در صادرات محصولات خللی ایجاد نشود و هم در عرضه‌های بورسی مشکل ایجاد نکند.
- شماره ۴۸۷ هفته نامه اطلاعات بورس