به گزارش صدای بورس، سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه همیشه با ریسک سود و ضرر همراه است. پیش می‌آید سرمایه‌گذاران در صورتی که بتوانند عملکرد خوبی داشته و سودی از این بازار کسب کنند، به دنبال افزایش سرمایه و راه‌های آن بروند. یکی از روش‌های این افزایش سرمایه برای سرمایه‌گذاران بورسی اعتبارات معاملاتی کارگزاری‌هاست. این اعتبار علاوه بر مزیت‌هایی که برای سرمایه‌گذاران، کارگزاری‌ها و بازار سرمایه دارد؛ چالش‌هایی را نیز به وجود می‌آورد. بر این اساس چالش‌ها و ریسک‌های موجود در این زمینه واکاوی شده است.
اعتبار معاملاتی در بورس، پولی است که به صورت موقت در اختیار معامله‌گران قرار گرفته و سبب چند برابر شدن قدرت خرید آنها در معاملات می‌شود. در واقع منظور از اعتبار معاملاتی یا Margin Trading، پول یا سرمایه‌ای است که کارگزاری‌ها برای مدت محدودی به مشتریان فعال خود پرداخت می‌کنند. شاید اعتبار معاملاتی با وام بانکی اشتباه گرفته شود ولی مهم‌ترین تفاوت اعتبار معاملاتی و وام بانکی این است که از اعتبار معاملاتی تنها در جهت سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه و برای خرید اوراق بهاداری مانند سهام استفاده می‌شود. تفاوت بعدی به موضوع نرخ بهره مربوط می‌شود. بهره وام در انتها و طی اقساط بازگردانده می‌شود؛ اما، اعتبار معاملاتی در برخی از کارگزاری‌ها بدون بهره خواهد بود. شرایط کلی دریافت اعتبار توسط سازمان بورس تعیین می‌شود؛ اما دریافت اعتبار از هر کارگزاری، طبق شرایط تعیین شده در همان کارگزاری امکانپذیر است. در حالت کلی، کارگزاران به مشتریان فعالتر خود اعتبار پرداخت می کنند و علاوه بر این، ارزش و تنوع پرتفوی شخص نیز باید دارای شرایط خاصی باشد.
ریسک‌ها و چالش‌ها
اعتباردهی کارگزاران به مشتریان خود باعث حجم گرفتن معاملات در بازار سرمایه می‌شود و همچنین برای سمت سرمایه‌گذار شانس کسب سود بیشتر را به همراه دارد. این اعتباردهی به طور طبیعی برای کارگزاران هم مزیت‌هایی دارد؛ به این صورت که وقتی حجم معاملات مشتری بالا می‌رود، به تبع دستمزد هم برای کارگزار بیشتر می‌شود. اما دریافت و اعطای اعتبار برای سرمایه‌گذار و کارگزار با وجود همه مزیت‌ها، ریسک‌ها و چالش‌هایی هم دارد. در مورد موضوع اعتبار معاملاتی، ممکن است وام گیرنده به تعهدات خود در مقابل وام دهنده یا همان کارگزار عمل نکند. بنابراین، ریسک اعتباری را می‌توان همان ریسک تسویه نکردن به دلیل عدم توانایی وام گیرنده در زمان مقرر دانست. کارگزاران همیشه به دنبال کاهش این ریسک هستند و به همین دلیل تحت شرایطی خاص و با گرفتن ضمانت های لازم وام را به فرد متقاضی پرداخت می کنند. از سوی دیگر، همیشه توصیه می‌شود تنها افرادی که توانایی بالایی در زمینه معامله‌گری و سرمایه گذاری دارند و با ریسک‌های بازار آشنا هستند، اقدام به دریافت اعتبار معاملاتی کنند. در مواقعی که شخص به هر دلیل در زمان مقرر قادر به تسویه وام نباشد، کارگزار به ناچار سهام در اختیار او را به قیمت تابلو معاملاتی بازار می فروشد؛ در حالی که ممکن است آن سهام در بدترین قیمت ممکن به فروش برسد. همچنین اعتبار معاملاتی هم می‌تواند باعث رشد سود سهامداران و هم افزایش ضرر آنها شود؛ چراکه مقدار عددی یک زیان ۱۰ درصدی برای سرمایه ۱۰۰ میلیون تومانی بیشتر از سرمایه ۵۰ میلیون تومانی است. ریسک دیگری که وجود دارد پوشش ندادن هزینه است. هنگامی که از اعتبار معاملاتی استفاده می‌کنید، ممکن است نتوانید به بازدهی مورد انتظارتان دست یابید و در زمان تسویه، شاید مجبور شوید مبلغی را نیز از جیب خود پرداخت کنید.
شرایط پرتفوی‌ها تعیین کننده حد اعتبار
نکته مهم دیگر در دریافت اعتبار، داشتن ارزش تضمین به اندازه کافی است. ارزش تضمین نقشی مانند وام‌های بانکی دارد. در گذشته هر فرد می‌توانست به اندازه ۲۵ درصد از ارزش پورتفوی خود، اعتبار دریافت کند. البته این قانون بر اساس شرایط بازار تغییر می‌کند. طبق آخرین اطلاعیه‌ها، هر فرد می‌تواند تا سقف ۳۵ درصدِ ارزش پرتفوی خود، اعتبار خرید سهام دریافت کند. ارزش پرتفوی، تعیین کننده میزان دریافت اعتبار است که اصطلاحاً ارزش تضمین نامیده می‌شود. پس ارزش تضمین معاملات اعتباری، درصدی است که از طرف سازمان بورس اعلام می‌شود و کارگزار طبق آن، پرتفوی را اعتبارسنجی می‌کند. در نهایت با توجه به شرایط پرتفوی و گردش حساب شما مبلغ اعتبار محاسبه و به قدرت خرید شما اضافه خواهد شد. مورد قابل اشاره دیگر این است که هر زمان مانده بدهی مشتری ده درصد بیشتر از مانده حساب تضمین وی شود، اخطاریه کسر حساب تضمین دریافت می‌کند.
الزامات قانونی رعایت شود
مدیرعامل کارگزاری سی‌ولکس در رابطه با ریسک‌هایی که اعتبارات کارگزاری‌ها دارد، گفت: اعتباراتی که کارگزاری‌ها ارائه می‌دهند، به نوعی تسهیل کننده است و رشد و رونق بازار را در پی دارد اما در صورتی که مقررات دستورالعمل خرید اعتباری اوراق بهادار کارگزاری‌ها رعایت نشده یا به الزامات قانونی آن عمل نشود، ریسک‌هایی خواهد داشت. درواقع می‌توان گفت اعتبارات کارگزاری‌ها جزو کم ریسک‌ترین اعتبارات است. بنابراین اگر دستورالعمل خرید اعتباری از جمله حد نصاب تخصیص اعتبار حداکثر ۶۰ درصد بهای سهام فریز شده رعایت شود، قطعا ریسک آنچنانی ندارد.
محمودرضا الهی فرد افزود: شاید گاهی استثناء پیش بیاید که کارگزار با فریز کردن تک سهم، مبادرت به تخصیص اعتبار کرده و سهم فریز شده نیز برای طولانی مدت بسته شود و اتفاقی بیفتد که کارگزار نتواند از طریق فروش سهم سرمایه خود را بازگرداند و از کال مارجین خارج شود. حتی دراین صورت ریسک سوخت اعتبار وجود ندارد چون طبق دستورالعمل از طرف سازمان اگر مشتری تعهدات خود را انجام ندهد و فروش سهم بخواهد صورت بگیرد، دریافت مطالبات کمی زمانبر خواهد بود و این زمانبر بودن تسویه اعتبار را می توان ریسک به حساب آورد.
وی ادامه داد: بنابراین اعتبارات کارگزاری‌ها ریسک سوختی ندارد، مگر اینکه شخصی حد نصاب‌ها یا الزامات قانونی را رعایت نکند. بنابراین تنها ریسکی که می‌تواند داشته باشد زمانبر بودن بازیافت اعتبارات تخصیص یافته است. الهی‌فرد درمورد تاثیراتی که این موضوع بر بازار سرمایه دارد، توضیح داد: به طور طبیعی زمانی که مشتری اعتبار می‌گیرد، توان خرید او بالا رفته و قدرت خرید که بالا برود تقاضا بیشتر می‌شود، در نتیجه به رونق بازار کمک می‌کند. ولی در شرایط منفی بازار، ممکن است این اتفاق بیفتد که ضرر خریدار یا مشتری بیشتر شود چون علاوه بر پول خود پول دیگری هم اضافه کرده است و وقتی سهمی را می‌خرد و ضرر می‌کند، این ضرر هم روی اصل سرمایه و هم روی اعتباری که گرفته است اتفاق می‌افتد. بنابراین بستگی به شرایط بازار دارد. در نتیجه دریافت اعتبار توسط خریداران اوراق بهادار در شرایط ریزش، ریسک دارد وگرنه در شرایط عادی بازار ریسکی ندارد. در شرایط کلی بازار اعتبارات کارگزاری‌ها باعث رونق بازار می‌شود.
وی در پایان تاکید کرد: نکته دیگر اینکه در رابطه با اعتبارات کارگزاری‌ها مشکلات مالیاتی داشتیم بدین صورت که اداره مالیات، کارمزد دریافتی از مشتریان اعتباری بابت اعتبارات تخصیص یافته به آنها و پرداخت آن به بانک‌ها را مشمول مالیات بر ارزش افزوده می‌کرد حال آنکه انجام عملیات فوق (دریافت اعتبار از بانک‌ها و تخصیص آن به مشتریان خرید سهام در بورس توسط کارگزاری‌ها)، درآمدی برای کارگزاران ندارد که مشمول مالیات بر ارزش افزوده شود. البته این مشکل توسط شورای عالی بورس و مجلس محترم حل شد. در کل می‌توان گفت تخصیص اعتبارات بانکی به مشتریان بازار اوراق بهادار که از طریق کارگزاران بورسی انجام می شود، عامل موثری برای توسعه بازار است.
مشکل اصلی؛ ترکیب اعتباری
مدیر عامل کارگزاری توازن بازار با اشاره به اینکه اعتبار دهی چه تاثیراتی روی صنعت کارگزاری و بازار سرمایه دارد، گفت: درواقع اعتبار دهی مشکلی در بازار به وجود نمی‌آورد بلکه گردش سهام، تعداد خرید و فروش و حجم معاملات را بالا می‌برد و به طور کل تاثیر مثبتی بر بازار سرمایه می‌گذارد. اما مساله اصلی ترکیب اعتباری است. به طور مثال اعتباراتی که روی بازار پایه است، اصلا همخوانی با بازار ندارد و تبدیل به معضلی برای صنعت کارگزاری شده است. زمانی که به بورس وارد می‌شود، کارمزد آن همان کارمزد سهام است و مثل بازار اول و دوم بورس و فرابورس با آن برخورد می‌کنیم اما در زمان اعتبار دهی اگر قرار باشد هزینه‌ها همان باشد پس باید همان را انجام داد.
هنریک وسکانیانس اعقان افزود: اما اگر مساله این است که این سهام ریسک مضاعف نسبت به بازارهای دیگر دارند، پس بحث اعتبار آنها را باید برداشت. برای مثال در اوراق درآمد ثابت ۸۰ درصد را در نظر گرفته‌اند که اصلا معنی ندارد زیرا درآمد ثابت همانطور که از اسمش پیداست ثابت است و اصلا تغییری ندارد. وی ادامه داد: مشکل بزرگ حال حاضر این است که این اعتبارات در بعضی کارگزاری‌ها واقعی نبوده و جهت استفاده در بازار سهام نیست بلکه اعتبارات دریافت می‌شود و صرف بازارهای دیگر می‌شود که معضلی بزرگ برای کسانی است که در صنعت کارگزاری مشغول هستند.
وسکانیانس اضافه کرد: پویایی بازار به نفع ماست. اگر اعتبار داده می‌شود که این پول‌ها در بازار سهام معامله شود، انتظار می‌رود نظارت و دقت بیشتر روی این مساله باشد و پول‌های موجود بابت تاثیرات از بازار خارج نشود که این اتفاق افتاده است. درواقع باید سازوکاری اندیشیده شود تا جلوی آن را بگیرند و اجازه ندهند این اعتبارات از صنعت خارج شود. مدیر عامل کارگزاری توازن بازار در ادامه گفت: بازار که منفی شود بحث‌های اعتباری و کال مارجین سهام پیش می‌آید و به سیستم بانکی و بازار فشار وارد می‌کند و یکی از بیشترین آسیب‌هایی که کارگذاری‌ها می‌بینند، از بعد اعتباراتی است که به مشتری می‌دهند و همه اینها به مثبت و منفی بودن بازار باز می‌گردد. وی درمورد مقایسه اعتبارات کارگزاری‌های دنیا و ایران این چنین توضیح داد: گفته می‌شود عامل همه مشکلات، اعتبارات است اما هیچ ربطی به آن ندارد، اعتبار در بازار خوب، می‌تواند کاملا کارا باشد همانطور که در همه دنیا هست. مقایسه اقتصاد ایران و کشورهای دیگر درست نیست زیرا کنترل و نظارت در کشورهای دیگر معنای دیگری دارد، اما اعتبارات در همه دنیا وجود دارد ولی با روش درست‌تری استفاده می‌شود و شرایط حاد اقتصادی ندارند. او در ادامه تاکید کرد: همچنین مساله بزرگ در این زمینه بانک‌ها هستند.
هر چند بانک ها از لحاظ نقدینگی در مضیقه هستند اما همین مصوباتی که دارند در رابطه با پرداخت اعتبارات را نیز انجام نمی‌دهند و اگر هم بدهند صرفا به کارگزاری خود می‌دهند و با توجیهات مختلف از جمله نبود نقدینگی و ... به سایر کارگزاری‌ها اعتبار نمی‌دهند. وسکانیانس در پایان گفت: بحث نبود نقدینگی و مشکلاتی از این دست تا حدی قابل قبول است اما در بسیاری از مواقع سختگیری‌های زیادی برای پرداخت اعتبارات دارند ضمن اینکه با وجود مشکل نقدینگی شاهد پرداخت اعتبار به کارگزاری‌های زیرمجموعه خود بانک‌ها هستیم.
- نگین عظیمی - خبرنگار
- شماره ۵۱۵ هفته نامه اطلاعات بورس