به گزارش صدای بورس، بر اساس الزامات معاملات الگوریتمی(در راستای اجرای ماده ۱۰ دستورالعمل اجرایی معاملات برخط) که در تاریخ ۰۷/۱۱/۱۳۹۸ به تصویب هیات مدیر سازمان بورس و اوراق بهادار رسیده، یک الگوریتم مجموعه‌ای متناهی از دستورات از پیش برنامه‌نویسی‌شده برای حل مسأله و یا انجام فعل است. معاملات الگوریتمی فرآیندی است که در آن با بهره‌گیری از الگوریتم‌ها، می‌توان پارامترهای سفارش از قبیل نماد معاملاتی، حجم، مبلغ و زمان را تعیین و آن را به سامانه معاملاتی ارسال کرد. به طور کلی بین معاملات الگوریتمی در ایران و جهان تفاوت‌هایی از نظر تعیین الزامات و محدودیت‌ها وجود دارد. به عنوان مثال برطبق الزامات عمومی معاملات الگوریتمی که به تصویب سازمان بورس و اوراق بهادار ایران رسیده است، وارد کردن سفارش‌های پربسامد(HFT) مجاز نیست اما در بورس‌های جهان این نوع از معاملات الگوریتمی انجام می‌شود. در این زمینه با رعنا عباسقلی‌نژاد اسبقی، کارشناس تحقیق و توسعه بورس تهران گفت‌وگویی انجام دادیم که می‌خوانید.
* به نظر می‌رسد برای شروع مصاحبه آشنایی با ساختار معاملات الگوریتمی پرسش مناسبی باشد.
برطبق آخرین گزارش نهاد ناظر بازار سرمایه ایالات متحده آمریکا و بورس نزدک، معاملات الگوریتمی از مزایای مهمی برای سرمایه‌گذاران برخوردار و یکی از بزرگترین مزایای معاملات الگوریتمی، توانایی آن در حذف احساسات انسانی از بازار است. به این شکل‌که معاملات در مجموعه‌ای از معیارهای از پیش تعریف‌شده محدود می‌شوند. در چرایی این مزیت می‌توان بیان کرد که انسان‌های معامله‌گر، مستعد احساساتی نظیر ترس و طمع هستند که این احساسات منجر به اتخاذ تصمیمات غیرمنطقی می‌شود. دومین مزیت اینکه رایانه‌ها می‌توانند معاملات خودکار را با دقت بالایی اجرا و از احتمال بسیاری از خطاهای انسانی برای اجرای سفارشها در بازار جلوگیری کنند. همچنین یکی دیگر از مهمترین مزیت معاملات الگوریتمی، سرعت بسیار بالای آن برای اجرای سفارشها است که در کسری از ثانیه انجام می‌گیرد.
* کاهش اثر بازار را می‌توان به عنوان مزیت به حساب آورد؟
قطعا؛ یک معامله بزرگ به طور بالقوه می‌تواند قیمت بازار را تغییر دهد. چنین معامله‌ای به عنوان معامله گمراه‌کننده شناخته می‌شود زیرا قیمت بازار را می‌تواند در سطح غیرمعمول یا کاذب تعیین کند. به منظور اجتناب از چنین وضعیتی، معامله‌گران معمولاً موقعیت‌های کوچکی را اتخاذ می‌کنند که ممکن است بازار را به صورت پلکانی حرکت دهند. به عنوان مثال، سرمایه‌گذاری که می‌خواهد یک میلیون سهام شرکت اپل را بخرد، ممکن است این سهام را در دسته‌ای از ۱۰۰۰ سهم خریداری کند. سرمایه‌گذار ممکن است ۱۰۰۰ سهم را هر پنج دقیقه به مدت یک ساعت بخرد و سپس تأثیر این معامله را بر قیمت بازار سهام شرکت اپل ارزیابی کند. اگر قیمت بدون تغییر باقی بماند، سرمایه‌گذار به خرید خود ادامه می‌دهد. چنین استراتژی به سرمایه‌گذار اجازه می‌دهد تا سهام شرکت اپل را بدون افزایش قیمت خریداری کند.
* این استراتژی اشکالی ایجاد نمی‌کند؟
این استراتژی دو اشکال اساسی دارد؛ اگر سرمایه‌گذار برای هر معامله‌ای که انجام می‌دهد، نیاز به پرداخت کارمزد ثابت داشته باشد، هزینه‌های معاملاتی قابل توجهی را متحمل خواهد شد. به‌علاوه این استراتژی به زمان قابل توجهی نیز برای تکمیل نیاز دارد. به این صورت که اگر سرمایه‌گذار هر پنج دقیقه ۱۰۰۰ سهم بخرد، بیش از ۸۳ ساعت (بیش از سه روز) طول می‌کشد تا معامله را تکمیل کند درحالی که الگوریتم‌های معاملاتی می‌توانند با خرید سهام و بررسی فوری اینکه آیا خرید تأثیری بر قیمت بازار داشته‌است، مشکل را حل کنند.
* الگوریتم‌ها چه کمکی به نقدشوندگی بازار می‌کنند؟
معاملات الگوریتمی کمک زیادی به افزایش عمق بازار و نقدشوندگی بورس‌های اوراق بهادار کرده و منجر به افزایش مشارکت در بازارها شده است. ضمن آنکه کاهش هزینه معاملات را باید یکی دیگر از مزایای معاملات الگوریتمی عنوان کرد چراکه با بهره‌گیری از معاملات الگوریتمی، معامله‌گران مجبور نیستند زمان زیادی را صرف تا بازارها را رصد کنند و معاملات به صورت خودکار و بدون مداخله آن‌ها انجام می‌شود بنابراین کاهش چشمگیر زمان برای انجام معاملات به دلیل صرفه‌جویی در هزینه فرصت رصد کردن مداوم بازارها، هزینه های معاملات را کاهش می‌دهد.
* علاوه بر سهولت و تسریع روند سفارش‌گذاری، معاملات الگوریتمی چه ویژگی‌های کاربردی دیگری دارند؟
از مهمترین کارکردهای معاملات الگوریتمی به‌ویژه معاملات پربسامد می‌توان در عملیات بازارگردانی، مدیریت پرتفوی و اجرای سفارش‌های هوشمند اشاره کرد.
* این نوع معاملات مثل همه ساختارها معایبی هم دارد.
قطعا همینطور است؛ یکی از مهمترین معایب معاملات الگوریتمی از دیدگاه نهاد ناظر بازارسرمایه آمریکا، افزایش ریسک عملیاتی است. ریسک‌های عملیاتی ناشی از توسعه، آزمون و اجرای نامناسب الگوریتم‌ها در شرکت‌ها می‌تواند اثرات مخرب شدیدی هم برای شرکت‌ها و هم برای کل بازارها داشته باشد. به عنوان مثال، در آمریکا در سال ۲۰۱۲، یک کارگزار به دنبال به‌روزرسانی سیستم، خطای قابل توجهی را در سیستم مسیریابی سفارش سهام مرتکب شد و به اشتباه میلیون‌ها سفارش را در مدت چهل و پنج دقیقه به بازار ارسال کرد که در نهایت بیش از ۴۶۰ میلیون دلار برای شرکت هزینه داشت. در نمونه مشابه، اجرای نادرست الگوریتم‌ها تنها در یک شرکت نیز می‌تواند بر بازارها تأثیر منفی بگذارد. به عنوان مثال، در آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳، یک شرکت به طور نامناسبی به معامله‌گران غیرآمریکایی اجازه داد تا میلیاردها سفارش را بدون اجرای کنترل‌های مدیریت ریسک که به طور منطقی برای اطمینان از انطباق با الزامات قانونی قابل اجرا طراحی شده بود، وارد بازار کنند. درنتیجه موجب شد تا شرکت با زیان زیادی مواجه شود. یک شرکت دیگر بین سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۰، در نتیجه تغییر کدگذاری و مجموعه‌ای از تغییرات در مسیریابی سفارشها و عدم اعمال نظارت کافی پس از انجام معامله، به اشتباه میلیون‌ها سفارش با ارزش واقعی تقریباً ۱۱۶ میلیارد دلار را به بازار ارسال کرد و منجر به تأثیرگذاری منفی بر ثبات شرکت و بازارها شد. از طرف دیگر فعالان بازار باید همواره الگوریتم‌ها را آزمون و ارزیابی تا اطمینان حاصل کنند که الگوریتم را به درستی به کار گرفته‌اند و آنچه در تبلیغات بیان شده‌است را به درستی انجام می‌دهد. آن‌ها باید عملکرد الگوریتم‌ها، کارگزار و شرایط بازار را با هم ارزیابی و بررسی کنند تا بتوانند بهترین الگوریتم را در محیط حاضر بازار تعیین کنند.
* آماری از میزان معاملات بورس‌های جهان از نوع الگوریتمی وجود دارد، این حجم در ایران چقدراست؟
براساس آخرین آمار منتشرشده در سال ۲۰۲۱، سهم معاملات الگوریتمی از حجم معاملات بازارهای سهام در جهان معادل ۷۵ درصد است. همچنین در مناطق مختلف جهان نظیر اروپا، آمریکا و هند به ترتیب برابر با ۸۰ درصد، ۷۰ درصد و ۴۰ درصد است درحالی که براساس آخرین آمار سالانه حجم معاملات الگوریتمی (سال ۱۴۰۱)، سهم معاملات الگوریتمی از حجم معاملات بازار سهام در بورس تهران تنها ۵/۰ درصد است بنابراین می‌توان گفت که برخلاف گسترش معاملات الگوریتمی در بورس‌های اوراق بهادار، سهم این نوع از معاملات از کل حجم معاملات بازار سهام در بورس تهران اندک است.
* این موضوع به عمق بازار سهام مربوط است؟ اساسا افزایش حجم معاملات الگوریتمی در ایران ضرورت دارد؟
امروزه بخش قابل‌توجهی از معاملات در بورس‌های اوراق بهادار را معاملات الگوریتمی تشکیل می‌دهد و این نوع از معاملات به‌عنوان جزو جدایی‌ناپذیر بازارهای سرمایه جهان تلقی می‌شود. به‌گونه‌ای که بسیاری از شرکت‌های تأمین سرمایه، صندوق‌های بازنشستگی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و صندوق‌های پوششی که نیاز به اجرای تعداد زیادی سفارش یا انجام سفارشها با سرعت بسیار بالا دارند، به شکل گسترده از معاملات الگوریتمی و پربسامد استفاده می‌کنند. به طورکلی مطالعات نشان داده‌اند که معاملات الگوریتمی در بورس‌های اوراق بهادار بسیاری از معیارهای کیفیت بازار و نقدشوندگی را در شرایط عادی بازار بهبود بخشیده‌اند و از این جهت اهمیت دارد و می‌تواند به افزایش عمق بازار سهام ایران کمک کند، اما باید به این نکته مهم توجه شود که برخی از استراتژی‌های معاملات الگوریتمی ممکن است تأثیر مخربی بر عملکرد شرکت‌ها و ثبات بورس‌های اوراق بهادار بگذارد به همین دلیل نهادهای ناظر بورس‌های اوراق بهادار کشورها الزامات و محدودیت‌هایی را برای معاملات الگوریتمی درنظرگرفته‌اند تا از آثار منفی آن بکاهند و برای افزایش استفاده از مزایای اجرای معاملات الگوریتمی در بورس‌ها گام‌های مهمی بردارند.
* تفاوت الگوریتم‌های توسعه‌یافته توسط کارگزاران و اشخاص ثالث در چیست؟
کارگزاران ممکن است از الگوریتم‌های توسعه‌یافته توسط سایر شرکت‌های فعال در حوزه معاملات الگوریتمی استفاده کرده و آن‌ها را ارائه دهند. در این صورت باید کارگزاران الزاماتی همچون آشنایی با چگونگی عملکرد الگوریتم‌ها، نحوه توسعه الگوریتم‌ها (فرآیند توسعه و بازبینی الگوریتم‌ها به اندازه کافی دقیق است یا خیر) و اطمینان از اینکه تمام سفارشها و معاملات انجام‌شده توسط این الگوریتم‌ها در معرض همان سطح از بررسی و کنترل‌های ریسکی قرار دارد که خود برای ارزیابی توسعه الگوریتم‌ها به کار می‌گیرند را لحاظ کنند.
نجمه آجربندیان - خبـرنــگار
شماره ۵۳۸ هفته نامه اطلاعات بورس