واکنش سازمان بورس به بحران‌ها چه بود؟

به گزارش صدای بورس، تغییر دامنه نوسان از جمله مسائلی است که بازار سرمایه ایران را سال‌ها تحت تاثیر قرار داده است و مشکلات بسیاری برای آن به وجود آورده است و این دامنه با ایجاد پدیده صف، باعث دستکاری آشکار قیمت‌ها شده و ناکارامدی‌های بسیاری را پدید آورده است. این درحالی‌ است که در هیچ‌ یک از بورس‌های موفق جهان چنین پدیده‌ای وجود ندارد.

به نظر می‌رسد بهانه‌های مدیران بورسی در این سال‌ها، تنها به علت ترس آن‌ها بوده است. حال آنکه اگر دخالت‌های دولت و سیاست‌ها در اقتصاد و بورس کشور کمتر بود، این ترس اصلا معنایی نداشت. از دیگر آثار منفی می‌توان به افزایش نوسانات قیمت، افزایش ریسک سرمایه‌گذاری و کاهش شفافیت بازار اشاره کرد.
برخی معتقدند گاهی این تغییر دامنه نوسان می‌تواند آثار مثبتی نیز داشته باشد. برای مثال در هنگام وضعیت اضطراری از اقدامات هیجانی سهامداران جلوگیری کند و یا در شرایط دیگر دست آنها را برای معامله بازتر کند. از دیگر عوامل مثبت می‌توان به افزایش نقدشوندگی بازار، کاهش رفتارهای هیجانی، کاهش میزان دستکاری بازار و جذب سرمایه‌گذاران خرد اشاره کرد.

نوسان بازار از ۷۸ تا امروز
دامنه نوسان اولین بار با دستور میرمطهری وارد بازار شد و حالا ۲۵ سال از اعمال دامنه نوسان می‌گذرد آن هم در روالی که هر بار عددی متفاوت برای آن در نظر گرفته می‌شود. روالی که هنوز هم برای تحلیلگران و کارشناسان بازار مشخص نیست و آن را راهی برای کج شدن مسیر می‌دانند. با این حال همچنان دامنه نوسان راهی برای کنترل بازار به حساب می‌آید.
از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ سقف مجاز دامنه نوسان، کنترل شده و به صورت قضاوتی بود. از ابتدای ۱۳۸۰ تا ۷ خرداد ۱۳۸۲ دامنه متقارن یک تا ۵ درصدی با توجه به نسبت P/E را شاهد بودیم و پس از آن تا تاریخ ۲۴ بهمن‌ماه ۱۳۸۴ سقف مجاز دامنه نوسان متقارن ۵ درصدی بود. پس از این تاریخ و تا ۲۱ اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۷ شاهد دامنه نوسان متقارن ۲ درصدی بودیم. پس از آن با ۱ درصد افزایش تا تاریخ ۱۶ آبان‌ماه ۱۳۸۸ دامنه نوسان به ۳ درصد رسید و بعد از آن تا تاریخ ۷ تیر ۱۳۸۹ دامنه نوسان متقارن ۳.۵ درصد بود. بعد از این تاریخ تا اول خرداد ۱۳۹۴ دامنه نوسان ۴ درصدی در بورس لحاظ شده بود. از خرداد ۹۴ تا دی‌ماه ۱۳۹۹ دامنه نوسان +- ۵ درصد بود. این رویه پس از آن نیز تا ۲۹ فروردین‌ماه ۱۴۰۱ ادامه یافت. از این تاریخ به بعد دامنه نوسان به ۶ درصد افزایش یافت و پس از آن در شهریورماه به +-۷ درصد رسید.
برخی از مسئولان سازمان بورس از افزایش دامنه نوسان به ۱۰ درصد تا پایان سال ۱۴۰۱ خبر داده بودند که اتفاق نیفتاد.
دامنه نوسان تا سال جاری و پیش از سقوط بالگرد رئیس جمهوری سابق +-۷ درصد بود اما پس از سقوط بالگرد در جلسه‌ای مقرر شد تا دامنه نوسان همه نمادهای سهام و حق تقدم سهام قابل معامله در بازارهای بورس و فرابورس برای مدت سه روز متوالی تا روز ۲۸ فروردین ماه ۱۴۰۳ به +-۱ درصد و دامنه نوسان صندوق‌های سهامی نیز به +- ۲ درصد محدود شود که این تصمیم یک روز دیگر نیز تمدید شد. این روند ادامه یافت تا در ۲۷ خردادماه سال جاری جلسه‌ای برگزار و مقرر شد دامنه نوسان از +- ۲ به +-۶ درصد افزایش یابد و دامنه نوسان قیمت صندوق‌های سرمایه‌گذاری سهامی و مختلط از نوع قابل معامله به همان دامنه نوسان قیمت قبل از کاهش دامنه نوسان بازگردد. به این ترتیب دامنه نوسان بورس از تاریخ ۹ تیرماه ۱۴۰۳ به +- ۶ درصد تغییر یافت.
اما ۱۰ مرداد ماه با ترور اسماعیل هنیه به همراه محافظش که برای شرکت در مراسم تحلیف رئیس جمهوری در تهران حاضر شده بودند، شرایط مبهم و البته جنگی موجب شد تا روز چهارشنبه ۱۰ مرداد ماه بورس ایران سقوط کند. سقوطی که تا روز شنبه ۱۳ مرداد هم ادامه یافت. با بحرانی شدن اوضاع بورس، روز شنبه سازمان بورس جلسه‌ای را جهت تصمیم گیری درباره وضعیت بازار سرمایه برگزار کرد. مثل همیشه خروجی این جلسه یک راهکار داشت و آن محدودیت دامنه نوسان بود.
مجید عشقی، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار بعد از برگزاری این جلسه گفت: به دنبال بررسی‌های انجام شده و دریافت نظرات فعالان بازار و نیز پیشنهاد فرابورس و بورس تهران، دامنه نوسان معاملات سهام از (یکشنبه ۱۴ مرداد) تا پایان هفته به مثبت و منفی یک درصد و معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری سهامی به مثبت و منفی دو درصد تغییر می‌کند. به دنبال آخرین تصمیمات هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، دامنه نوسان معاملات سهام، از ‌شنبه، ۲۷ مرداد، تا پایان معاملات روز چهارشنبه، ۳۱ مرداد، به +- ۲ درصد تغییر کرد. معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری سهامی نیز با دامنه نوسان +- ۲ درصد ادامه یافت.

کاهش اعتماد همراه با کاهش نوسان
محمود مرادی، کارشناس بازار سرمایه درباره تغییر دامنه نوسان گفت: مداخلات بیشتری طی ۳-۲ سال اخیر در رابطه با تغییرات دامنه نوسان بازار سرمایه ایجاد شده است. از جمله اشکالاتی که کاهش دامنه نوسان یا تغییرات صلاح دیدی دامنه نوسان به بازار سرمایه وارد می‌کند می‌توان کاهش نقد شوندگی و کاهش اعتماد به بازار سرمایه اشاره کرد یعنی شاهد این خواهیم بود که در بازار سهام به دلیل پایین بودن دامنه نوسان صف ایجاد شده و منجر به این می‌شود که نقدشوندگی بازار سهام از بین رفته و کاهش نقدشوندگی منجر به کاهش اعتبار بازار سهام به عنوان بازاری آزاد که به راحتی می‌شود وارد و خارج از آن شد از بین می‌رود و در ادامه شاهد خروج سرمایه در بلند مدت از بازار سهام و حرکت به سمت بازارهای آزادتر مثل کریپتوکارنسی‌ها، بازار طلا، ارز و حتی مسکن و خودرو می‌شویم که معضل بزرگی برای بازار سرمایه خواهد بود.
مرادی افزود: از دیگر مشکلاتی که دامنه نوسان محدود برای بازار ایجاد می‌کند می‌توان به ایجاد حباب منفی در صندوق‌های اهرمی با ضریب بالا اشاره کرد. همچنین می‌توانیم شاهد این باشیم که رانت صف خرید و فروش ایجاد شود یعنی عده‌ای احتیاج به فروش سهام دارند در این حالت چون صف ایجاد شده است کسانی که می‌توانند صف را دور بزنند رانت پیدا می‌کنند مثل دارندگان سامانه‌های نامک و یا پدیده‌هایی مثل سرخطی در بازار ایجاد می‌شود. همچنین شاهد این خواهیم بود که قطع ارتباط بین ارزش یک دارایی و قیمت آن ایجاد می‌شود و پدیده رفتار گله‌ای در بازار رواج می‌یابد یعنی گاهی افراد به ارزش دارایی توجه نمی‌کنند و به صرف اینکه دارایی صف فروش است اقدام به فروش آن می‌کنند یا گفته می‌شود قطع ارتباط بین ارزش و قیمت دارایی ایجاد می‌شود. به طور مثال در سکه بورسی و سکه بازار آزاد شاهد بودیم که در دوره‌ای نوسان سکه بازار آزاد باز بود و نوسان سکه بورسی بسته شده بود، این باعث شده بود که یک آربیتراژی بین بازار آزاد و بازار سهام ایجاد شده و ارزش سکه بین دو بازار تغییر داشته باشد.
این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: مساله بعد کاهش اعتبار تحلیل در بازار است یعنی وقتی هر روز به بازار سرمایه توجه می‌کنید که یا صف خرید یا فروش است عملاً ارتباط تحلیل و قیمت سهام از بین می‌رود. اشکال دیگر نبود تناسب بین کارمزد معاملات و دامنه نوسان است. زمانی که دامنه نوسان بازار مثبت و منفی یک درصد است نمی‌توانیم کارمزد ۱.۵ درصد از بازار بگیریم و اگر کارمزد ۱.۵ درصد بگیریم به معنای مرگ نوسان‌گیری در بازار سرمایه است. نوسان‌گیران افرادی هستند که در بازار فعالیت می‌کنند، هم نقدشوندگی در بازار ایجاد می‌کنند و هم سودی نصیب خودشان می‌شود. وقتی کارمزد معاملات ۱.۵ درصد و دامنه نوسان یک درصد باشد و حتی مشکل حجم مبنا هم داشته باشیم گاهاً می‌بینیم نمادی ۵ روز صف خرید است و بعد از ۵ روز که باید مثلاً ۵ درصد مثبت شود به دلیل وجود حجم مبنا عملاً حتی۵ درصد مثبت را هم نخورده است در شرایطی که می‌بینیم برای خرید سهم باید ۱.۵ درصد کارمزد پرداخت کنیم باعث می‌شود عملاً نوسانگیرها از این بازار خارج شده و وارد بازارهای موازی شوند.
وی گفت: موضوع بعد نگاه صلاح دیدی است. مسئولان تصمیم گیر وقتی اقدام به کاهش دامنه نوسان می‌کنند زمان اتمام را اعلام نمی‌کنند یعنی اعلام می‌شود تا اطلاع ثانوی دامنه نوسان به این عدد تغییر کرد، بهتر است اعلام کنند حداقل تا یک هفته آینده به این عدد تغییر کرد و اگر بعد از آن لازم بود تصمیم گیری شود، در صورتی که مخالف این رویه اتفاق می‌فتد یعنی می‌گویند تا اطلاع ثانوی این نوسان را داریم و هر هفته این نوسان را عملاً تمدید می‌کنند که این رویه غلط بوده و بهتر است رویه ساختارمندی باشد تا تحت شرایط خاص به صورت اتوماتیک همه بدانند که احتمالاً چه اتفاقی برای نوسان می‌فتد و چه زمانی دامنه نوسان به حالت عادی برمی‌گردد. مرادی افزود: موضوع دیگر اینکه تحلیل تکنیکال هم در بازار ارزش خود رو از دست می‌دهد. شاهدیم نمادی مثلاً به سقف کف حمایتی می‌رسد اما به دلیل صف بودن حمایت‌های سهم در محدوده‌هایی که به نظر می‌رسد محدوده حمایتی یا مقاومتی سهم است که خریداران اقدام به خرید و فروش می‌کنند یا نوسانگیرها اقدام به ورود و خروج سهم می‌کنند به دلیل وجود محدودیت اصطلاحاً نوسان و وجود صف فروش یا خرید از بین می‌رود.
این کارشناس بازار سهام گفت: بازار سهام بازاری است که افراد خود وارد آن شده و به عنوان بازاری پرریسک پذیرفته‌اند، پس نیاز به نگاه قیم مئابانه ندارند، اگر هم مسئولان قصد دارند که در بازار مداخله‌ای کنند باید بیشتر از ۳-۲ روز نباشد. در چند ماه و یکی دو سال اخیر شاهد این بودیم که بعضاً تا دو ماه هم دامنه نوسان بسته بود که اصلاً تصمیم خوبی نبود و عملاً ضربه بدی به نهادهای مالی، سرمایه‌گذاران، نوسان‌گیران و کلاً فعالان این بازار می‌زند.
مرادی در پایان افزود: این مساله باید رویه‌ای پیدا کند که حداقل بعد از چند روز یا نهایتاً یک هفته دامنه نوسان به حالت عادی خود برگردد، زمان و پروسه‌ای که این تصمیم گرفته می‌شود را اعلام کنند و اجازه دهند بازار سرمایه به عنوان بازاری که خریداران و فروشندگان قیمت را تعیین می‌کنند فعالیت کند و عملاً هرچه مداخله مسئولان در این بازار کمتر باشد، بازار کاراتر است.

• محمدرضا شاهوردیلو - خبرنگار

• شماره ۵۵۴ هفته نامه اطلاعات بورس