بازار دوطرفه و توسعه مشتقات مالی

بازار سرمایه ایران در مقایسه با بازارهای مالی پیشرفته جهانی از کمبود ابزارهای متنوع سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک رنج می‌برد. نبود تنوع در ابزارهای مالی در راستای مدیریت ریسک سرمایه‌گذاران باعث کاهش کارایی بازار و شکل‌گیری چالش‌های فراوان برای سرمایه‌گذاران می‌شود. در کشورهای توسعه‌یافته ابزارهای پیشرفته‌ای در راستای تامین مالی، پوشش ریسک و افزایش نقدشوندگی به کار گرفته می‌شود که البته هنوز به بازارهای کشورمان ورود نکرده‌اند.
در اقتصادهای توسعه‌یافته ابزارهای مشتقه همانند سوآپ‌های نرخ بهره، قراردادهای آتی شاخص‌های بورسی، سوآپ‌های نکول اعتباری و اختیار معامله‌های پیچیده به ‌عنوان ابزارهای کلیدی برای مدیریت ریسک و بهینه‌سازی سبد پُرتفوی سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود. در ایالات متحده امریکا و بریتانیا، بورس‌های بزرگ همانند بورس کالای شیکاگو (CME) و بورس لندن (LSE) از این ابزارها بهره می‌برد. در ایران بازار مشتقات مالی محدود و عدم امکان فروش استقراضی و نبود سوآپ‌های اعتباری باعث کاهش ابزارهای مدیریت ریسک شده است. راه‌اندازی بازار دوطرفه و توسعه مشتقات پیچیده می‌تواند به افزایش نقدشوندگی و کارایی بازار کمک کند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری جایگزین (AIFs) در بسیاری از کشورها برای پوشش انواع دارایی‌های پُرریسک همانند Private Equity، Hedge Funds و REITs مورد استفاده قرار می‌گیرد. ایالات متحده بزرگ‌ترین بازار صندوق‌های پوشش ریسک را دارد، در سنگاپور صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی برای تأمین مالی استارتاپ‌ها مؤثرند. در ایران صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک و جسورانه فعالیت محدودی دارند و نبود صندوق‌های پوشش ریسک باعث کاهش ورود سرمایه‌گذاران نهادی و افزایش رفتارهای سفته‌بازانه شده است. ایجاد این صندوق‌ها می‌تواند به تنوع سرمایه‌گذاری و کاهش نوسانات بازار کمک کند.
در کشورهای پیشرفته، اوراق بدهی شرکتی و اوراق بدهی ساختاریافته از ابزارهای مهم تأمین مالی شرکت‌ها هستند. این اوراق معمولاً توسط نهادهای رتبه‌بندی اعتباری مستقل مانند Moody’s و S&P ارزیابی شده و سپس در بازار عرضه می‌شود. در ایالات متحده، بازار اوراق بدهی شرکتی بیش از ۱۰ تریلیون دلار ارزش دارد و در آلمان و کره جنوبی این ابزارها برای تأمین مالی شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران، نبود نهادهای مستقل رتبه‌بندی اعتباری موجب کاهش اطمینان سرمایه‌گذاران نسبت به اوراق بدهی و رشد محدود بازار بدهی شده است. توسعه این بخش می‌تواند دسترسی شرکت‌ها به منابع مالی را بهبود بخشد. همچنین پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی در بسیاری از کشورها به یکی از ابزارهای اصلی تأمین مالی برای استارتاپ‌ها تبدیل شده‌اند. در ایالات متحده، پلتفرم‌هایی همانند Kickstarter و GoFundMe باعث تحول در تأمین مالی استارتاپ‌ها شده‌اند و بریتانیا نیز از پلتفرم Seedrs برای کسب‌وکارهای کوچک استفاده می‌کند. در ایران، به دلیل ضعف قوانین و زیرساخت‌های نظارتی، تأمین مالی جمعی هنوز به‌طور رسمی توسعه نیافته است. ایجاد چارچوب قانونی برای این روش می‌تواند دسترسی به سرمایه را افزایش دهد و فضای استارتاپی را تقویت کند. دیگر اینکه، اوراق بهادار وثیقه‌ای شده (ABS) نوعی اوراق بدهی هستند که پشتوانه آن‌ها، دارایی‌های نقدشونده است. در ایران، بانک‌ها با حجم بالایی از دارایی‌های غیرنقدشونده مواجه‌اند که موجب کاهش نقدشوندگی در سیستم مالی شده است. توسعه بازار ABS و ایجاد بازار بدهی ثانویه می‌تواند نقدینگی را در اقتصاد افزایش دهد.
برای ارتقای بازار سرمایه ایران، نیاز به توسعه ابزارهای مالی جدید، بهینه‌سازی قوانین و ایجاد بسترهای لازم برای افزایش نقدشوندگی و مدیریت ریسک است. پیشنهادها برای بهبود وضع می‌تواند شامل: توسعه بازار قراردادهای مشتقه با معرفی ابزارهای جدید، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری جایگزین (برای جذب سرمایه‌گذاران نهادی)، توسعه بازار بدهی شرکتی با ایجاد نهادهای رتبه‌بندی اعتباری مستقل، ایجاد پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی (برای بهبود دسترسی استارتاپ‌ها به سرمایه) و توسعه اوراق بهادار وثیقه‌ای شده (برای افزایش نقدینگی در بازار سرمایه) است. با اجرای این نوع اصلاحات، بازار سرمایه ایران می‌تواند به اکوسیستم کارآمدتر و جذاب‌تر برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی تبدیل شود.

• مجید عبدالحمیدی - کارشناس بازار سرمایه

• شماره ۵۸۳ هفته نامه اطلاعات بورس