تدبیر موقت برای رونق بازار

ملیکا حمزه‌ئی -خبرنگار؛ دامنه نوسان پویا از سال ۹۶ و در دوره ریاست شاپور محمدی در سازمان بورس و اوراق بهادار مطرح شد. دامنه پویا از دامنه ایستا کوچکتر و درون آن قرار دارد و محدودیت هر معامله به معامله بعد را مشخص می‌کند. به عقیده برخی کارشناسان اجرای دامنه نوسان پویا می‌تواند به متعادل شدن جریان معاملات سهام کمک کند. شاپور محمدی به مراتب تغییر دامنه نوسان به دامنه نوسان پویا را از جمله اقداماتی در جهت افزایش حجم معاملات عنوان کرده بود به‌طوری که نهاد نظارتی بازار سرمایه برنامه‌ریزی کرده بود که بعد از جایگزینی دامنه نوسان با دامنه نوسان پویا، دامنه نوسان با توجه به تعداد معاملات تغییر کند و ضرورتا برای همه شرکت‌ها نه تنها روی اعداد کوچکی مثل ۵ درصد نباشد، بلکه شناور نیز باشد اما از وعده آن ۴ سال می‌گذرد و همچنان روی میز مقام‌های بورسی خاک می‌خورد. البته در مقابل عده‌ای دیگر بر این عقیده هستند که فقط باید به حذف دامنه نوسان فکر کرد و نباید به اجرای طرح‌ها مختلف اندیشید. تا امروز شاهدیم که انتظارات فعالان بازار برای حذف دامنه نوسان عملیاتی نشده و همچنان دامنه نوسان به یکی از هویت‌های بازار تبدیل شده است. مدافعان دامنه نوسان هم می‌گویند، به دلایل مختلف از جمله اینکه برخی از معامله‌گران، سرمایه‌گذاران و سهامداران از دانش کافی برخوردار نیستند، حذف دامنه نوسان اجرایی نشده است. حال ببینیم ارزیابی کارشناسان از دامنه نوسان پویا و نقاط قوت و ضعف آن چیست. پاسخ کارشناسان را در ادامه می‌خوانید.

• ضرورت وجود هر دو دامنه

  

  دامنه نوسان پویا در دنیا برای کنترل نوسان قیمت از معامله‌ای به معامله بعدی است یعنی برخلاف تصور ما که فکر می‌کنیم محدودیتی در نوسان قیمت بورس‌های پیشرفته وجود ندارد اما در اکثر بورس‌ها علاوه بر دامنه ایستا، دامنه پویا نیز وجود دارد و نوسان از معامله‌ای به معامله بعدی را کنترل می‌کند. در حال حاضر در بورس ایران دامنه ایستا پنج درصدی وجود دارد بنابراین در هر روز سهم می‌تواند در دامنه مثبت و منفی پنج درصد و در بازه ده درصدی مطابق قیمت روز نوسان داشته باشد و این امکان وجود دارد که معامله‌ای در کف قیمت یعنی منفی پنج درصد و معامله بعدی در سقف قیمت یعنی مثبت پنج درصد صورت بگیرد و از این بابت محدودیتی وجود ندارد اما در بورس‌های پیشرفته و توسعه یافته دامنه پویا نوسان شدید معاملات را کنترل می‌کند.
  دامنه پویا درون دامنه ایستا و محدودتر از آن است. اگر دامنه ایستا یک درصد و دامنه پویا پنج درصد باشد و قیمت با 100 تومان شروع شود، براساس دامنه پویا قیمت بعدی می‌تواند بین 99 تا 101 تومان صورت بگیرد. درنتیجه دامنه ایستا می‌تواند 95 تا 105 تومان باشد. قیمت می‌تواند درون دامنه ایستا گام به گام دستخوش تغییرات شود. بنابراین دامنه پویا گام‌ها را کنترل و از نوسان شدید جلوگیری می‌کند. در برخی بورس‌ها اگر معامله‌ای خارج از دامنه پویا انجام شود، معاملات آن سهم برای مدتی متوقف و حراجی برگزار می‌شود که حتی حراج نوسان می‌تواند مرجع بعدی قیمت باشد. در مقابل برخی دیگر از بورس‌ها حراج نوسان را ندارند و صرفا محدود می‌کنند اما دامنه پویا می‌تواند این نوسان را کنترل کند. در سامانه معاملاتی بورس ما برای راه‌اندازی این دامنه از نظر نرم‌افزاری مشکلاتی وجود دارد.

• بازار آماده تغییر است

  

  اگر دامنه نوسان پویا به همان صورتی که توضیح داده شد، هوشمند باشد و در مواقع مقتضی این اتفاق رخ دهد، اقدام خوبی است. البته به این دلیل که اساسا ذات تغییر چالش‌زا است، در مرحله اول بازار را دچار چالش خواهد کرد اما چاره‌ای نیست جز اینکه به سمت گسترش تدریجی دامنه نوسان گام برداشت تا شرایط دامنه نوسان مانند کشورهای پیشرفته شود و این موضوع می‌تواند در بلندمدت زمینه‌ای برای حذف دامنه نوسان باشد.
  البته منظور حذف کامل نیست بلکه منظور این است که به درجه‌ دامنه نوسان بورس‌های پیشرفته برسد. در مجموع ممکن است بازار در وهله اول و در کوتاه‌مدت به هر تغییری به دلیل اینکه درخصوص آن ابهام دارد و گاهی اوقات برخی از تغییرات به خوبی انجام و عملیاتی نمی‌شود، واکنش نشان دهد که این واکنش به ماهیت تغییر است نه واکنش به اتفاقی که رخ داده است. به‌نظر می‌رسد با توجه به اینکه در حال حاضر بورس به سطحی از بلوغ رسیده که اندازه‌ای از شوک وارد در بازار را به خوبی کنترل کند و واکنش بدی به آن نشان ندهد، بتواند این تغییر را هضم کند. یکی از مشکلات دامنه نوسان چالش صف‌های خرید و فروش است. بنابراین اگر دامنه نوسان به سمتی حرکت کند که شرایط آن مانند بازارهای پیشرفته شود، کارایی و همچنین نقدشوندگی بازار پیشرفت خوبی خواهد داشت.
  
• عمق بخشیدن به بازار

عملیاتی شدن دامنه نوسان پویا قطعا می‌تواند به بازار کمک کند. شاهد نتیجه نامطلوبی که دامنه نوسان نامتقارن برای بازار سرمایه رقم زد، بودیم و شاید یکی از تاریک‌ترین و سیاه‌ترین ماه‌های عملکرد بورس در چند دهه اخیر زمانی اتفاق افتاد که به واسطه کدخدامنشانه رفتار کردن بسیاری از اشخاصی که خوشبختانه شاید امروز جای خود را به بدنه مدیریتی جدید دادند، تصمیمات قبیله‌ای گرفته شد و به نوعی گروگانگیری مالی و حبس نقدینگی در بازار صورت گرفت که نتیجه آن منفی شدن حدود 40 تا 50 درصد از نمادها در بازگشایی‌های بعد از مجامع بود که فاجعه‌بار بود. شاید اگر دامنه نوسان نامتقارن انجام نشده بود حداقل وضعیت بهتر از شرایط فعلی بود. بنابراین قطعا دامنه نوسان پویا می‌تواند به بازار کمک کند زیرا به هر میزان که به بازار عمق داده شود باعث کمک به آن خواهد شد.
صف خرید و فروش یکی از معضلات و بزرگترین ایرادات حال حاضر بازار سرمایه است و دامنه باید به گونه‌ای شود که نتوان برای بسیاری از نمادها صف خرید و فروش تشکیل داد. دامنه پویا بسیار به پویایی کمک می‌کند و اتفاق خوبی برای بازار است اما متأسفانه نکته‌ای که وجود دارد، این است که فاصله حرف تا عمل در جنس بدنه مدیریتی کشور ما بسیار زیاد است و باید دید چگونه این پدیده را اجرایی می‌کنند زیرا به مراتب شاهد پیاده‌سازی اتفاقی خوب به بدترین شکل بودیم که نتیجه آن چیزی به غیر از ویرانی نبوده است. از نقاط قوت دامنه نوسان پویا می‌توان به عمق بخشیدن به کلیت بازار و خارج شدن بازار از حالت ترس، ترس از اینکه در صف خرید و فروش دیگر خریدار یا فروشنده‌ای وجود نداشته باشد، اشاره کرد. ضرورت دارد در ابتدا با سفته‌بازان بازار برخورد قاطع صورت بگیرد. متأسفانه افرادی در سایه هستند که میلیاردها تومان پول دارند و در کسری از ثانیه صف خرید یا فروش تشکیل می‌دهند و فقط ضرر تحمیل می‌کنند.
امید است با درایتی که دولت سیزدهم از خود نشان داده به زودی این برخورد قاطع در سازمان بورس صورت بگیرد. درمجموع هر اتفاقی برای بازار رخ دهد که منجر به افزایش عمق آن شود، فرخنده است و امید است که بتوانند زمان مناسب را انتخاب و به خوبی پیاده‌سازی کنند. به‌نظر می‌رسد زمان مناسب اجرای این طرح هنگامی است که بازار به ثبات و تعادل رسیده باشد و امید است در زمان مناسب و با آموزش، دامنه نوسان پویا را به مردم هدیه دهند زیرا متأسفانه دریایی از سرمایه وارد بازار شده است اما دریغ از ذره‌ای آموزش. بنابراین ضرورت دارد در ابتدا آموزش داده شود و بعد از آن هر اقدامی انجام شود فعالان بازار بسیار استقبال خواهند کرد.

• ایجاد تعادل در سهام

اجماع بازیگران بازار سرمایه اتفاق نظر دارند که دامنه نوسان‌های استاتیک باعث می‌شود صف خرید و فروش شکل بگیرد که چندین مشکل را برای بازار سرمایه ایجاد می‌کند. مشکل اول نقدشوندگی سهام است و مشکل دوم این است که سفته‌بازهایی می‌توانند در سهم ورود و آن را قفل کنند که باعث می‌شود در میان مدت و کوتاه‌مدت قیمت سهم ارزش واقعی خود را پیدا نکند و از آن تورش و فاصله پیدا کند.
نکته بعدی این است که متأسفانه همیشه صف باعث می‌شود افراد سراغ تحلیل نروند و فقط به دنبال این باشند که کدام سهم صف خرید است و فارغ از اینکه سهمی ارزنده است یا خیر، آن را خریداری کنند. یعنی عملا نگاه به صف خرید و فروش سهام جایگزین تحلیل شده است که منجر به ضعف بازار در حوزه تحلیل می‌شود و در بلندمدت آسیب‌زا خواهد بود.
دامنه نوسان پویا کمک می‌کند سهم زودتر به نقطه تعادلی خود برسد و مسلما این فرآیند باید تدریجی باشد و از طریق دامنه نوسان‌های محدود به مرور دامنه نوسان باز شود. طرح ترکیبی دامنه نوسان پویا و استاتیک می‌تواند مقدمه‌ای برای این فرآیند باشد که سهم در دامنه نوسان بزرگتر به‌صورت استاتیک و ایستا نوسان کند و بتواند روی آن نرخ به‌صورت پویا جابه‌جا شود. دامنه نوسان پویا صف‌ها را جمع و هیجانات را در سهام کنترل می‌کند و باعث می‌شود افراد هیجانی خرید نکنند و تصمیمات مبتنی بر ارزیابی و تحلیل دقیق سهم باشد تا مبتنی بر صف‌های خرید و فروشی که در سهام رخ می‌دهد.
زمان مناسب اجرای دامنه نوسان پویا هنگامی است که بازار از نوسانات شدید مثبت و منفی در امان باشد و شاید در شرایط فعلی به دلیل اینکه بازار به شدت با کمبود نقدینگی مواجه است که منجر به سیر نزولی سهم‌ها شده است، زمان مناسبی برای اجرای این طرح نباشد و زمان مناسب برای اجرای آن وقتی است که ارقام حجم معاملات جدی‌تر و بازار پویاتر شده باشد و بعد در چنین فضایی عملا بتوان دامنه نوسان پویا را بر روی سهم‌ها اجرا کرد و مسلما باید قبل از رسیدن به این نقطه برای آن برنامه‌ریزی شده باشد و حتی مشخص شده باشد که برای هرکدام از سهم‌ها دامنه نوسان پویایی که مدنظر است و همچنین دامنه استاتیک در چه محدوده دامنه‌ای تعریف می‌شود. ضرورت دارد این موضوع در بخشی از بازار اجرایی و به تدریج به بخش‌های دیگر تسری پیدا کند زیرا همیشه هر تغییر در دامنه نوسان به مفهوم ریسک بازار قلمداد و با واکنش منفی بازیگران سهام مواجه شده است. به همین دلیل باید بر روی این موضوع برنامه‌ریزی و به‌صورت تدریجی در بازار پیاده شود که بازار واکنش و برداشت ریسک منفی از این موضوع نداشته باشد.

• طرحی شکست خورده

  

  با توجه به شرایط بازار اگر طرح دامنه نوسان پویا اجرایی شود، موفق نخواهد بود و در حال حاضر فقط باید برای حذف دامنه تصمیم‌گیری شود. مسئله افزایش تدریجی دامنه و حذف آن فقط در حد حرف باقی ماند و همه فعالان بازار منتظر هستند دامنه افزایش پیدا کند اما متأسفانه این اتفاق رخ نمی‌دهد و درمورد دلیل آن نیز کسی پاسخگو نیست.
  دامنه نوسان هیچ نقطه قوتی به جز تشکیل صف خرید و فروش و جهت‌دهی به بازار ندارد. در حال حاضر در بازار شاهد این هستیم که بدون هیچ تحلیلی حتی سهم‌های بنیادی خرید و فروش می‌شوند و فقط احتمال دارد پنج درصد بازار تحلیل داشته باشند، با Excel کار کنند و سود را محاسبه کنند. در دو سال اخیر وضعیت بازار از نظر تحلیل محور بودن نامطلوب بود، بنابراین درخواست حذف دامنه نوسان را داریم. متأسفانه اتفاقاتی که در حال وقوع است مخصوصا در فرابورس که عرضه‌ها را به صندوق‌ها اختصاص دادند، اشتباه است. با حذف درصد نوسان شاید چند روز تلاطم در بازار وجود داشته باشد اما بعد از آن بورس روند عادی خود را پیدا می‌کند و سهامداران حقیقی که توان تحلیل ندارند، به سمت صندوق‌ها روانه می‌شوند و فرهنگ‌سازی شکل می‌گیرد.
  این مطالبه‌ای است که عمده فعالان حرفه‌ای بازار دارند و به نفع کل بورس خواهد بود. در حال حاضر موضوع حجم مبنا و دامنه نوسان به ابزاری برای دستکاری قیمت تبدیل شده است مانند سهام فرابورس، بورس، بورس انرژی و بورس کالا که از جمله نمادهای سفته‌بازی بازار شده‌اند. بنابراین حذف حجم مبنا و درصد نوسان نه تنها هیچ نقطه ضعفی نخواهد داشت بلکه پر از نقطه قوت است و باعث تحلیل محور شدن بازار خواهد شد و ضرورت دارد به جد پیگیری شود و هیچ راهی نیز جز این وجود ندارد و مادامی که به بازار اجازه مشخص کردن عرضه و تقاضا داده نشود و با کنترل‌هایی که نهاد ناظر می‌تواند بر روی قیمت‌سازی‌هایی کند که ممکن است اتفاق افتد، راه به جایی نخواهیم برد و تنها راه اصلاح بازار حذف دامنه نوسان و حجم مبنا است و نباید از طرح‌های گوناگون و مختلف صحبت به میان آید بلکه باید به‌تدریج با افزایش ماهانه دامنه نوسان که بازار خود را با آن سازگار کند، دامنه را حذف کنند.

• افزایش جذابیت بازار

  

  دامنه نوسان پویا از سال 96 مطرح شد اما متأسفانه به دلایلی اجرایی نشد. با توجه به اینکه بورس‌های دنیا به سمت دامنه نوسان پویا گام برداشتند باید بیشتر در این مورد تحقیق و تحلیل و به نوعی بومی‌سازی کرد که پدیده‌ای خوب و اتفاق مثبتی در بازار است.
  دامنه نوسان پویا در داخل دامنه نوسان استاتیک انجام می‌شود و به نوعی می‌تواند براساس حجم معامله‌ای که در یک نماد انجام می‌شود، تغییر کند. بنابراین هر نمادی با حجم مبنای مشخصی معامله می‌شود و بعد از آن سامانه اجازه افزایش نوسان را می‌تواند صادر می‌کند و قیمت به واقعی شدن نزدیک می‌شود.
  از نقاط قوت عملیاتی شدن این مسئله این است که بازار به سمت تحلیل محور شدن روانه خواهد شد، از صف محوری جلوگیری می‌شود، قیمت سهام در نماد برای فعالان از جذابیت بیشتری برخوردار می‌شود و درنتیجه جذابیت بازار بیشتر خواهد شد.
  اتفاقی که همیشه درمورد آن صحبت شده، این است که دامنه نوسان مشخص برای تمامی سهم‌ها مناسب و مطلوب نیست. ضرورت دارد در ابتدا دامنه نوسان پویا را بر روی سهامی که افزایش حجم معاملات، سرمایه زیاد و سهم شناور آزاد دارند، امتحان کرد. اگر برای تمامی سهم‌ها مخصوصا سهم‌های کوچک دامنه پویا ایجاد شود احتمال افزایش سفته‌بازی وجود دارد. بنابراین باید تلاش کرد برای سهم‌های بزرگتر استفاده شود که از سفته‌بازی نیز اجتناب شود.
  وجود دامنه نوسان پویا لازم است اما نیاز به فراهم شدن زیرساخت فنی و متخصصین دارد و شاید یکی از دلایلی که این کار انجام نشده است، ابهام در فراهم بودن زیرساخت‌های آن است. بهتر است این طرح در شرایط متعادل بازار انجام شود یعنی بازار هیجانی و ترس بر آن حاکم نباشد و نباید در شرایطی که هیجان بازار زیاد است یا در بازاری که به شدت مثبت یا منفی است، دامنه نوسان پویا اجرا شود زیرا بیم ضرر و زیان برای سهامداران وجود دارد.

• کمک به کارایی بورس

بورس‌ها برای حمایت از کلیت بازار، برقراری ثبات و حمایت از سرمایه‌گذاران در مقابل نوسان‌های شدید قیمتی لحظه‌ای، اصلاح پیوسته ریزساختارهای بازار (Microstructure) و از مهمترین آن حدود نوسان قیمت را در دسترس دارند. دامنه نوسان قیمت در دو نوع ایستا و پویا در بازارهای سرمایه دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دامنه ایستا که مشابه آن در سهام پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار کشور معادل مثبت/منفی 5 درصد استفاده می‌شود، از معامله‌ای به معامله دیگر تغییر نمی‌کند و عموما با برگزاری حراج قیمتی (Auction) تغییر می‌کند. دامنه نوسان پویا یا داینامیک قیمت را از هر معامله نسبت به معامله قبل کنترل می‌کند. عموماً بورس‌ها از سازوکارهایی مانند حدود نوسان قیمت، توقف معاملات و حراج‌ها به طور پیوسته برای کنترل نوسان‌های قیمتی استفاده می‌کنند. استفاده از این ابزارها و از جمله دامنه نوسان پویا زمانی به کارایی و انسجام بازار سرمایه کمک می‌کند که علاوه بر سیستم‌های معاملاتی پیشرفته و قوی، سیستم‌های هوشمند کشف دستکاری یا تقلب در معاملات از سوی نهادهای ناظر به کار گرفته شود.دامنه نوسان پویا مطابق آن چه در سایر بورس‌ها وجود دارد، آن است که در صورتی که سفارش با قیمت مشخص به بازار ارسال شود و قیمت سفارش مقابل برای مچ شدن در رنج فراتر از دامنه نوسان پویا باشد، بلافاصله معاملات به صورت خودکار متوقف شده و حراج قیمتی با مدت زمان کوتاه‌تر از حراج قیمتی اول بازار (مثلا در حد دو دقیقه) برگزار و سپس سفارش‌ها مچ می‌شود و این در تمام ساعات معاملات رعایت می‌شود.
این نوع سازوکار قطعا نوسان‌های قیمتی در طول معاملات را کاهش می‌دهد و در صورتی که بسترهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آن فراهم باشد، می‌تواند کمک شایانی به بازار سهام داشته باشد.آنچه باید مدنظر قرار داد، آن است که در مقطع فعلی بازار سرمایه به سیستم معاملاتی و نظارت پیشرفته و قوی‌تر از سیستم‌های فعلی نیاز دارد و پیش‌نیاز اصلاح این ریزساختار در شرایط فعلی است. همچنین اصلاح مقررات مربوط به برگزاری پیش گشایش آغازین و پایانی بازار می‌تواند به کارایی اطلاعات بازار کمک کند.

• هفته نامه اطلاعات بورس_ شماره ۴۱۸