مفهوم «بودجه» در ایران اساسا با درآمدهای نفتی شکل دیگری به خود گرفت. وقتی برای نخستین بار بودجه ایران در اوایل دهه ۲۰ به ۱۰۰ میلیون تومان رسید؛ کسی چندان تصوری نداشت که چند دهه بعد ارقام بودجه دیگر نه با ریال بلکه با میلیارد دلار سنجیده می‌شوند.
لایحه بودجه ۱۴۰۱ در حالی پیشنهاد شد که نه چشم‌انداز دقیقی از قیمت نفت خام در سال بعد وجود داشت و نه روند مذاکرات هنوز جدیت چندانی به خود گرفته بود. در چنین فضایی دولت برآورد کرد که روزانه ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام با قیمت ۶۰ دلار در هر بشکه صادر کند. اعدادی که اخیرا و به دنبال افزایش نزدیک به ۲۰ درصدی بهای نفت خام در بازارهای جهانی، مورد تجدید نظر قرار گرفته و گفته می‌شود به ۱ میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه در روز و قیمت ۷۰ دلار به ازای هر بشکه رسیده است. از آنجایی که ۲ عامل مهم نتیجه مذاکرات و روند قیمت نفت خام هنوز مشخص نیستند، میزان تحقق درآمد نفتی در بودجه تا حدودی نامشخص است. در گزارش پیش‌رو علاوه بر نگاهی تاریخی در زمینه تأثیر نفت در بودجه و مقاصد درآمدهای نفتی به عوامل موثر بر این درآمد پرداخته شده است.
طبق منابع تاریخی درآمد حاصل از نفت خام از سال ۱۳۲۰ وارد بودجه ایران شد. اما اگر بخواهیم نگاهی تاریخی به درآمدهای نفتی داشته باشیم، کل درآمد نفتی که ایران از دوره سلطنت مظفرالدین شاه تا سال ۱۳۵۲ و رشد قیمت نفت به دست آورده بود ۲۶ میلیارد دلار بود. بعد از آن و در فاصله سال‌های ۵۲ تا ۵۷ با تولید بالغ بر روزانه ۶ میلیون بشکه درآمد نفتی ایران به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار رسید. ایران در این زمان بخش مهمی از بازار جهانی نفت خام را در اختیار داشت به شکلی که بعد از اعتصاب کارگران صنعت نفت و افت روزانه بیش از ۴.۸ میلیون بشکه نفت خام از سوی ایران، جهان با کمبود ۷ درصدی عرضه مواجه شد و قیمت‌ها افزایش چشمگیری یافتند. در این زمان بودجه ایران وابستگی ۷۵ درصدی به درآمدهای نفتی داشت. دولت‌های اول و دوم که البته مجموعا ۱ سال روی کار بودند هم توانستند درآمدی ۲۵ میلیارد دلاری از فروش نفت خام برای ایران رقم بزنند. پس از آن درآمد نفتی ایران در سال‌های ۶۰ تا ۶۸ به ۱۱۰ میلیارد دلار رسید. ایران سیاست کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی را در پیش گرفت به شکلی که درآمدهای ۱۴۱ میلیارد دلاری که در سال‌های ۶۸ تا ۷۶ کسب شد حدود ۶۳ درصد از بودجه را تأمین می‌کردند.درآمد ایران از محل صادرات نفت خام در دولت‌های هفتم و هشتم نیز چندان متفاوت نبود و از میان بخشی از این رقم ۱۵۷ میلیارد دلاری کمتر از ۷۰ درصد بودجه تأمین می‌شد.
جهش اصلی در درآمدهای نفتی که بی‌شباهت به آنچه در دهه ۵۰ رخ داده نبود، به دولت‌های نهم و دهم برمی‌گردد. با رشد پرشتاب بهای نفت خام و رسیدن به عدد بی‌سابقه ۱۵۸ دلار در هر بشکه در تابستان سال ۱۳۸۷، درآمدهای نفتی ایران تا سال ۱۳۹۲ به ۵۳۱ میلیارد دلار رسید. از سال ۱۳۸۹ بود که با تاسیس صندوق توسعه ملی، وابستگی بودجه به نفت به حدود ۵۰ درصد رسید. در دولت یازدهم درآمد نفتی به ۲۷۳ میلیارد دلار رسید و وابستگی بودجه به نفت در سال ۱۳۹۵ به ۲۵ درصد رسید. بعد از آن آمار دقیق و رسمی در مورد درآمدهای نفتی ایران منتشر نشد.
بودجه ۱۴۰۱
کل درآمدی که دولت برای خود در بودجه ۱۴۰۱ در نظر گرفته ۱۳۷۰ میلیارد تومان است. در ابتدا و پیش از شروع موج افزایشی قیمت نفت و همچنین جدی‌تر شدن مذاکرات در وین، درآمدی که از محل فروش نفت و میعانات در نظر گرفته شده ۳۸۰ هزار میلیارد تومان بود. این رقم در حالی برآورد شده بود که قیمت‌های نفت خام در کانال ۷۰ دلار در هر بشکه قرار داشتند. با افزایش بهای نفت خام طبق گفته مهرداد لاهوتی معاون مجلس اتاق تعاون ایران این رقم به ۴۸۴ هزار میلیارد تومان افزایش یافت. در لایحه بودجه اولیه برآورد شده بود ایران روزانه ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام را با قیمت ۶۰ دلار در هر بشکه به فروش برساند که در صورت تحقق نزدیک به ۲۷ میلیارد دلار درآمد را رقم می‌زد. این ارقام نیز تجدید نظر شده و به روزی ۱ میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه با قیمت ۷۰ دلار به ازای هر بشکه رسیده‌اند.
مقاصد درآمدهای نفتی
طبق چیزی که در مجلس شورای اسلامی به نتیجه رسیده است در سال ۱۴۰۱ مثل همیشه ۱۴.۵ درصد از درآمد حاصل از نفتی که فروخته می‌شود سهم شرکت ملی نفت و شرکت ملی گاز خواهد شد. آن طور که نمایندگان مجلس دهم دولت را مکلف کرده‌اند ۳ درصد از درآمدها نیز راهی مناطق محروم خواهد شد. سهم صندوق توسعه ملی ۴۰ درصد و سهم دولت ۴۲.۵ درصد خواهد بود. پیشتر و در زمان برآورد فروش ۱.۲ میلیون بشکه در روز با قیمت ۶۰ دلار در هر بشکه عنوان شده بود که ۱۴۰ هزار میلیارد تومان از درآمدهای نفتی هم به‌عنوان استقراض از صندوق توسعه ملی راهی بودجه می‌شود که البته این بخش منوط به این است که دولت بتواند برای آن امکان قانونی ایجاد کند. در بودجه ۱۴۰۰ میزان درآمد از صادرات نفت خام و میعانات ۱۹۹ هزار میلیارد تومان و استقراض از صندوق توسعه ملی ۷۵ هزار میلیارد تومان بود. اگر ارقام به همین ترتیب باشند در مجموع بودجه ۱۴۰۱ معادل ۳۷ درصد به درآمدهای نفتی وابسته است.
مقدار فروش نفت
دولت دوازدهم در بودجه ۱۴۰۰ صادرات روزانه ۲.۳ میلیون بشکه نفت خام با قیمت ۴۰ دلار به ازای هر بشکه را در نظر گرفته بود. برهمین اساس درآمد نفتی بودجه در این سال ۳۴۹ هزار میلیارد تومانی نفتی در نظر گرفته شده بود. اواخر پاییز خبرگزاری فارس گزارش منتشر کرد که از این حکایت داشت که از این میزان درآمد نفتی ۸۱.۷ هزار میلیارد تومان محقق شده است.
پس از خروج دونالد ترامپ رئیس جمهوری سابق ایالات متحده از برجام، آمار تولید و صادرات نفت خام ایران به صورت رسمی منتشر نشد. تنها برآوردها به آمارهایی مانند آمار بلومبرگ محدود شد. آمار این خبرگزاری از این حکایت داشت که ایران در سال ۲۰۲۱ روزانه ۲۶۰ هزار بشکه نفت خام صادر کرده است. دیگر منابع بین‌المللی هم آمارهایی در حدود روزانه ۵۰۰ هزار بشکه را منتشر می‌کردند. همچنین آخرین باری که ایران تولید نفت خام خود را مستقیم به اوپک اعلام کرد به فوریه سال ۲۰۱۸ برمی‌گردد که تولید نفت خام ایران به روزانه ۳ میلیون و ۸۱۰ هزار بشکه رسیده بود. از آن زمان تاکنون آمار تولید نفت خام ایران در اوپک فقط بر اساس برآورد منابع ثانویه منتشر می‌شود. تازه‌ترین گزارش ماهانه اوپک، تولید نفت خام ایران در ماه ژانویه ۲۰۲۲ را روزانه ۲ میلیون و ۵۰۳ هزار بشکه اعلام کرده است.
تولید چقدر خواهد شد؟
بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم، محسن خجسته مهر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در یکی از نخستین وعده‌هایش عنوان کرد که تولید نفت خام ایران را تا پایان سال ۱۴۰۰ به ۴ میلیون بشکه در روز، یعنی سطح قبل از تحریم‌ها خواهند رساند. حسن روحانی رئیس جمهوری سابق هم پیشتر گفته بود که وزارت نفت خواهد توانست در سال ۱۴۰۱ در صورت نبود تحریم، صادرات را به روزانه ۲.۳ میلیون بشکه برساند. منابع بین‌المللی هم کم و بیش بر افزایش تولید و صادرات نفت خام ایران در سال بعد متفق‌القول‌اند هر چند روی میزان این افزایش اختلافاتی وجود دارد.
واحد اطلاعات نشریه اکونومیست در یکی از آخرین گزارش‌هایش برآورد کرده است که تولید نفت خام ایران تا سال ۲۰۲۳ به بالای ۳ میلیون بشکه در روز می‌رسد و البته از سال ۲۰۲۴ دوباره با افت روبه‌رو می‌شود.همچنین فیچ سولوشن برآورد رشدی ۳۷ درصدی در تولید نفت خام ایران برای سال ۲۰۲۲ کرده و با در نظر گرفتن میعانات برآورد کرده در این سال ایران روزانه ۴ میلیون و ۳۴۹ هزار بشکه نفت خام و میعانات تولید کند. از طرف دیگر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی که دی ماه منتشر شد عنوان کرده بود که برآورد فروش روزانه ۱.۲ میلیون بشکه نفت خام «خوشبینانه» است. گزارشی که البته پیش از جدی‌شدن مذاکرات و همچنین جهش بهای نفت خام منتشر شده بود. سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام در گزارش آماری سالانه خود، درآمد نفتی ایران در سال ۲۰۲۰ را ۷ میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلار اعلام کرده بود. (نمودار ۱)
برآوردها از قیمت نفت خام در ۲۰۲۲
علاوه بر فاکتور میزان تولید و صادرات نفت خام ایران، چشم‌انداز قیمت نفت خام دیگر عاملی است که بر درآمد نفتی در نظر گرفته شده در بودجه ۱۴۰۱ تأثیر دارد. بهای نفت خام از ابتدای سال ۲۰۲۲ تا اواخر فوریه حدود ۱۹ درصد افزایش را تجربه کرده است.
به دنبال اینکه بهای نفت خام توانست به بالاترین سطح ۷ ساله خود برسد مورگان استنلی پیش‌بینی کرده است که بهای نفت خام در فصل سوم سال ۲۰۲۲ بالای ۹۰ دلار در هر بشکه باشد. ریستارد انرژی هم گفته است که اگر اوپک بخواهد سیاست عرضه محدود را ادامه دهد بهای نفت خام در سال ۲۰۲۲ معادل ۱۰۰ دلار در هر بشکه خواهد بود. استاندارد چارتد هم پیش‌بینی‌اش از بهای نفت خام در سال ۲۰۲۲ را با ۷ دلار افزایش به ۷۵ دلار در هر بشکه رسانده است. تحلیلگران در نظرسنجی رویترز هم برآورد کردند متوسط نفت خام در سال ۲۰۲۲ معادل ۷۳.۵۷ دلار در هر بشکه باشد.
گلدمن ساکس هم برآورد خود از بهای نفت خام در ۲۰۲۲ را افزایش داده و به متوسط ۹۶ دلار در هر بشکه رسانده است. حتی جی پی مورگان که به برآوردهای بیش از حد خوشبینانه معروف است پا را تا آنجا فراتر گذاشته قیمت ۱۲۵ دلار در هر بشکه را برای نفت خام در سال ۲۰۲۲ برآورد کند. (نمودار ۲)
اهمیت دو چندان وین
وین مقر اوپک، شهری است که برای یک کشور نفتی اهمیت دارد. برای ایران اما در سال‌های اخیر این اهمیت دوچندان بوده است. حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه در تازه‌ترین اظهار نظر خود در این زمینه گفته است که مذاکرات به جای مهم و حساسی رسیده است. البته خبرگزاری ایرنا ارگان دولت نوشته است که تنور رایزنی‌های دیپلمات و جلسات داخلی هیأت‌های مذاکره‌کننده در گفت‌وگوهای وین حسابی داغ شده و نشست‌ها بر اساس مشاهدات خبرنگار اعزامی ایرنا از نخستین ساعت کاری روز آغاز می‌شود تا نیمه‌های شب ادامه دارد؛ با این حال واشنگتن هنوز تصمیم‌های سیاسی لازم را نگرفته است.
اس‌اند پی گلوبال پلتس نوشته است که با حصول شدن توافق ممکن است روزانه ۱.۵ میلیون بشکه بر صادرات نفت خام ایران افزوده شود. چنین میزانی از افزایش عرضه می‌تواند برآوردهای افزایش نفت خام به بالای ۱۰۰ دلار در هر بشکه را شکست دهد. البته حمله نظامی روسیه به اوکراین این امر را ممکن کرد و نفت در روز ۲۴ فوریه به بالای ۱۰۰ دلار رسید. ادامه جنگ روسیه و اوکراین و احتمال گسترده‌تر شدن ابعاد جنگ ممکن هست رکورد شکنی‌های جدیدی را در بازار نفت به ثبت رساند.
به‌هر روی درآمد نفتی ایران در بودجه ۱۴۰۱ به این وابسته است که قیمت نفت ترمز را کجا می‌کشد و مذاکره‌کنندگان چقدر می‌توانند گاز دهند؟
- نادی صبوری - روزنامه‌نگار