ایران و همسایگانش: افق‌های نوین تجارت منطقه‌ای

به گزارش صدای بورس؛

آغاز تحولی اقتصادی در منطقه

بازارهای منطقه‌ای برای اقتصاد ایران، به‌ویژه در شرایط تحریم، به منبع حیاتی ارزآوری و تعامل اقتصادی تبدیل شده‌اند. داده‌های گمرک ایران نشان می‌دهد که حجم تجارت غیرنفتی ایران با همسایگان در سال ۱۴۰۲ به حدود ۴۰ میلیارد دلار رسید. این رقم نه‌تنها رشد قابل‌توجهی را در قیاس با سال‌های گذشته نشان می‌دهد، بلکه نقش همسایگان در تأمین نیازهای اقتصادی ایران را برجسته‌تر کرده است.

بر اساس آمار، عراق با سهم ۱۰ میلیارد دلار در تجارت غیرنفتی ایران، در جایگاه نخست قرار دارد. عراق، واردکننده عمده محصولات ساختمانی، مواد غذایی، و فرآورده‌های نفتی ایران است. پس از آن، امارات با ۸ میلیارد دلار و ترکیه با ۶ میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. امارات به‌عنوان یک هاب تجاری نقش واسطه‌ای ایفا می‌کند و کالاهای ایرانی را به بازارهای دیگر صادر می‌کند. ترکیه نیز خریدار عمده محصولات پتروشیمی و فولاد از ایران است .

اقلام صادراتی: از زعفران تا فولاد

محصولات پتروشیمی همچنان پرفروش‌ترین اقلام صادراتی ایران هستند. در کنار آن، فولاد، مواد معدنی، و محصولات کشاورزی مانند زعفران، خرما و پسته نیز بخش بزرگی از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهند. این اقلام، به دلیل کیفیت بالا و قیمت رقابتی، تقاضای قابل‌توجهی در بازارهای منطقه‌ای دارند.

اما در سایه این آمارهای دلگرم‌کننده، موانع قابل‌توجهی نیز وجود دارد که نیازمند مدیریت هوشمندانه و دیپلماسی اقتصادی فعال است.

چالش‌ها: از موانع خارجی تا مشکلات داخلی

۱. سیاست‌های تجاری ترکیه

ترکیه که سومین شریک تجاری ایران است، گاه رویکردهای تجاری سختگیرانه‌ای علیه ایران اعمال می‌کند. تعرفه‌های گمرکی بالا بر محصولات ایرانی و محدودیت‌های گاه‌وبیگاه در مرزها، هزینه‌های صادراتی ایران به ترکیه را افزایش داده و رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی را کاهش داده است. برای مثال، در برخی موارد، کامیون‌های حامل کالاهای ایرانی باید روزها در مرز منتظر بمانند که این تأخیرها هزینه حمل‌ونقل و نگهداری را بالا می‌برد.

۲. محدودیت‌های افغانستان

با وجود صادرات گسترده به افغانستان، از جمله سوخت، مواد غذایی، و مصالح ساختمانی، بی‌ثباتی سیاسی در این کشور و تصمیمات مقطعی در زمینه تعرفه‌های وارداتی، صادرکنندگان ایرانی را با چالش مواجه کرده است.

۳. نقش امارات

امارات، اگرچه دومین شریک تجاری ایران است، اما تحت تأثیر تحریم‌های بین‌المللی و فشارهای سیاسی، گاه محدودیت‌هایی در تجارت مستقیم با ایران اعمال می‌کند. این موضوع ایران را مجبور به استفاده از مسیرهای غیرمستقیم و پرهزینه‌تر کرده است.

۴. تحریم‌های بین‌المللی

تحریم‌های اقتصادی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های تجارت ایران است. این تحریم‌ها نه‌تنها محدودیت‌هایی در دسترسی به سیستم بانکی بین‌المللی ایجاد کرده‌اند، بلکه امکان تعاملات مستقیم با برخی کشورهای منطقه را نیز دشوار کرده‌اند.

۵. مشکلات داخلی

تورم ۴۵ درصدی در سال ۱۴۰۲، بی‌ثباتی نرخ ارز، و کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، از جمله دیگر موانع داخلی هستند که توان رقابت صادرکنندگان ایرانی را کاهش می‌دهند. برای مثال، ظرفیت خطوط ریلی ایران برای اتصال به کشورهای آسیای میانه هنوز به توسعه جدی نیاز دارد.

فرصت‌ها: تعامل منطقه‌ای به‌عنوان موتور رشد اقتصادی

در کنار این چالش‌ها، ایران فرصت‌های منحصربه‌فردی دارد که می‌تواند با استفاده هوشمندانه از آن‌ها، جایگاه اقتصادی خود را در منطقه تقویت کند:

۱. کریدور شمال-جنوب

این مسیر تجاری که ایران را به روسیه، هند، و اروپا متصل می‌کند، می‌تواند با کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، نقش کلیدی در رشد صادرات ایران ایفا کند.

۲. صادرات انرژی به منطقه

افزایش تقاضا برای گاز و فرآورده‌های نفتی در منطقه، ایران را به یکی از بازیگران اصلی بازار انرژی تبدیل کرده است. صادرات گاز به عراق و ترکیه و همچنین فروش فرآورده‌های نفتی به افغانستان و پاکستان، همچنان از محورهای اصلی تجارت منطقه‌ای ایران است.

۳. توسعه بنادر استراتژیک

بندر چابهار، به‌عنوان یکی از پروژه‌های کلیدی، ظرفیت بالایی برای اتصال ایران به بازارهای هند و آسیای جنوبی دارد.

۴. تعامل با کشورهای آسیای میانه

کشورهای آسیای میانه، از جمله ترکمنستان و ازبکستان، بازارهای جدیدی برای صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی ایران هستند. این کشورها به دلیل موقعیت جغرافیایی و نیاز به منابع ایران، پتانسیل همکاری‌های بلندمدت را دارند.

گام‌هایی برای آینده پایدار

برای استفاده حداکثری از فرصت‌های موجود، ایران نیازمند:

• دیپلماسی اقتصادی مؤثر برای کاهش موانع تجاری با کشورهای همسایه است.

• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها برای تقویت مسیرهای ترانزیتی و بنادر ضروری است.

• اصلاحات اقتصادی داخلی برای کاهش تورم و تثبیت نرخ ارز، به‌ویژه برای حمایت از صادرکنندگان، از اولویت‌ها به شمار می‌رود.

پایان سخن: افق روشن همکاری‌های منطقه‌ای

ایران امروز در یک بزنگاه تاریخی قرار دارد؛ موقعیتی که نه‌تنها چالش‌ها و موانع، بلکه فرصت‌هایی بی‌نظیر برای تقویت جایگاه اقتصادی و تجاری کشور در منطقه و فراتر از آن فراهم کرده است. مسیر تجارت منطقه‌ای، به‌ویژه در حوزه غیرنفتی، می‌تواند از یک جاده پرفرازونشیب به شاهراهی برای توسعه پایدار تبدیل شود، اما این امر نیازمند اقدامات فوری، کارشناسانه و جسورانه است.

دیگر زمان آزمون و خطا گذشته است. اکنون، تصمیم‌گیری‌های دقیق، برنامه‌ریزی راهبردی، و همکاری مؤثر بین بخش‌های دولتی و خصوصی ضروری است. اگر ایران بتواند چالش‌های ساختاری داخلی نظیر زیرساخت‌های ناکافی و بی‌ثباتی ارزی را مهار کند و به‌طور هم‌زمان دیپلماسی اقتصادی هوشمندانه‌ای را با همسایگان در پیش بگیرد، می‌توان شاهد جهشی عظیم در تجارت منطقه‌ای بود.

فرصت‌های فعلی منطقه‌ای، همچون توسعه کریدورهای ترانزیتی، گسترش صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا، و نقش ایران در تأمین انرژی، نباید به سادگی از دست بروند. تعامل سازنده با کشورهای همسایه و استفاده از ظرفیت‌های نهادهایی همچون سازمان همکاری شانگهای، می‌تواند جایگاه ایران را به‌عنوان یک هاب تجاری تثبیت کند.

چالش‌ها همچنان وجود دارند؛ از تحریم‌های بین‌المللی تا رقابت‌های منطقه‌ای. اما هر چالش، فرصتی برای اثبات قدرت اقتصاد ایران و توانایی آن در عبور از موانع است. ایران باید به‌جای نگاه کوتاه‌مدت، با برنامه‌های بلندمدت و اقدامات جسورانه، نقشه راهی برای تثبیت جایگاه خود در اقتصاد جهانی طراحی کند.

منابع:

۱. گزارش گمرک ایران، ۱۴۰۲

۲. گزارش سازمان برنامه و بودجه ایران، ۱۴۰۲

۳. گزارش بانک مرکزی ایران، ۱۴۰۲

۴. تحلیل‌های اکونومیست، ۲۰۲۴

۵. گزارش صندوق بین‌المللی پول (IMF)، ۲۰۲۳

۶.گزارش های فاینانشیال تایمز و رویترز ۲۰۲۳-۲۰۲۴